آشنایی با محله های پیر شمس الدین و عبدالله شاه اردبیل

در ادامه گشت و گذار در شهرستان اردبیل امروز سر میزنیم بمحله های محله های پیر شمس الدین و عبدالله شاه و سراغ یکی از برجسته ترین آثار تاریخی این محله می رویم

((نوشته و تنظیم :فریده مصلح  از استان اردبیل شهرستان اردبیل))

جمعه مسجد اردبیل

مسجد جامع اردبیل از مساجد قدیمی ایران در بافت تاریخی شهر اردبیل و در محل تلاقی  روی تپه ای باستانی واقع شده است. این مسجد بازمانده مسجد عظیم و گسترده ای است که در دوره های مختلف اسلامی به خصوص دوره سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفوی و مورد استفاده قرار می گرفته است.

اینکه از چه تاریخی مسجد روی آثار ماقبل اسلام بنا شده اطلاعی در دست نیست اما ردپای مسجد در قرون اولیه اسلامی دیده می شود مسجد دوره سلجوقی و ایلخانی بسیار گسترده تر و وسیع تر از بنای فعلی بوده و بنای موجود، صرفا گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل می داده که اینک به صورت منفرد و مهجور در شمال شهر اردبیل قرار گرفته است.

معماری مسجد

معماری مسجد جامع اردبیل شامل گنبد، شبستان، ایوان، مناره، محراب و … می باشد.

گنبد مسجد جامع اردبیل گنبد آجری بزرگی داشته که از خارج با کاشی های آبی رنگ ساده مزین بوده و بر دور آن با کاشیهای معرق کتیبه هایی وجود داشته است که به مرور ایام از بین رفته است.

حوادث ایام گنبد این مسجد را فرو ریخته و آنچه امروزه باقی مانده است ، تنها دو قسمت قوسی شکل ناقص از گنبد خارجی و قسمت محدودی از گچ بریهای گنبد داخلی را در چهار گوشه فوقانی دیوارهای شبستان است،

بر بالای شیارها ، فقط چند ردیف آجرچینی افقی باقی مانده است و تمام گنبد فرو ریخته است.

گنبد مدور آجری مسجد جامع اردبیل بر پایه مربع مستطیل شکلی به ابعاد ۱۵ / ۲۰ × ۵۰/۱۵ متر قرار گرفته که خود این پایه در واقع امتداد چهار دیوار بنا قبل از تقسیم آن به هشت و شانزده ضلعی کوچک است.

شبستان محوطه ای است مربع مستطیلی شکل به ابعاد ۱۵/۰۵ × ۱۵/۲۰ متر. شبستان دارای چهار طاق بزرگ در چهار ضلع است که این چهارطاق در قسمت انتهایی بنا، توسط دیوارچه ها و کاربندی ها و نیز فیل پوش ها به محوطه های هشت ضلعی و در نهایت شانزده ضلعی تبدیل شده است.

ایوان قدیمی مسجد فضایی است سرپوشیده به ابعاد ۹ / ۱۰ × ۱۲ / ۵۲ متر و با یک طاق نمای بسته جنوبی به عرض چهار متر و عمق ۲/۶ متر مشرف بر صحن قدیمی این بنا، که امروزه به بدنه شمالی شبستان اصلی جمعه مسجد ملحق گشته است.

در اصل ایوان رفیعی بوده، که با ویران گشتن و فرو ریختن طاق آن، در اواخر دوره ی زندیه و اوایل عهد قاجاریه با بالا آوردن کف آن به ارتفاع ۲ متر و پوشانیدن سقف توسط الوارهای چوبی و احداث بام مسطح، این محوطه

را به شبستان تبدیل کرده و در حال حاضر، به عنوان مسجد از آن استفاده می نماید، ایوان و گنبدخانه در زمان سلجوقی ساخته شده اند. .

سقف بر گردونه ۸ ستون چوبی ۴ × ۲ با شالی های سنگی غیرمنتظم استوار است و سرستون ها به سبک کرنتی هستند.

سقف این شبستان دارای ۱۲۴ تیر چوبی است.

۴ × ۳۱ می باشدو به همین جهت به مسجد تیرپوش معروف است.شبستان از قسمت شمالی با یک راهرو به بیرون راه می یابد.

منار مسجد جامع اردبیل ، در فاصله ۱۶/۴۳ متری جبهه غربی بدنه شبستان اصلی قرار دارد و علی رغم این که امروزه با منهدم شدن اجزاء متشکله و شبکه به صورت منفرد و جدا از بنای جمعه مسجد درآمده، لیکن سابقاً به اصل مسجد متصل بوده است.

منار مسجد جامع اردبیل ، کاملا از نظر فرم و شکل تزیینی به سبک دیگر مناره های عهد سلجوقی ساخته شده است، به گونه ای که بر بدنه استوانه ای منار، آجرهای رگ چین به کار رفته و درزهای افقی آن با مهرهای گچ بری ویژه دوران سلجوقی پوشیده شده است.

قابل ذکر است که اندازه های آجرهای استفاده شده در اینجا مشابه همان آجرهایی است که در مصالح ساختمانی مسجد به کار رفته است.

منار در اصل شامل سه قسمت پایه، بدنه و تاج بوده است که با گذشت زمان تاج منار از بین رفته و امروزه تنها پایه هشت ضلعی آن که با آجر قرمز و ملات گچ و آهک ساخته شده و طول هر ضلع آن ۲/۱۰ متر است و نیز بدنه قطور استوانهای آن به قطر پنج متر، باقی مانده است.

مرکز دیوار جنوبی گنبدخانه را محرابی گچبری، به ارتفاع ۱۰ متر، اشغال کرده، که عمق کم آن را بلندیش جبران می کند.

محراب حتی از سکنج های کوچک، که محل اتصال هشت ضلعی جرزها به شانزده ضلعی محل قرار گرفتن گنبد بر روی جرزهاست بالاتر رفته است.

هیچ گونه کتیبه یا نوشته ای که تاریخ ساخت محراب را مشخص کرده باشد، از آن به دست نیامده است اما سبک معماری اسلامی محراب می تواند آن را در زمره کارهای دوره ایلخانی قرار دهد.

این محراب بسیار بلند در بالا ترکیبی از قطاربندی بسیار استوانه ای به شکل نقش برجسته دارد که در زیر آن فضای مستطیل شکلی است که قاعدتاً جای کتیبه ای بوده که نوشته های آن محو شده است.

قسمت زیرین شامل سه قاب عمودی است که از مقرنس های کوچک پوشیده شده است.

جهت حرکت خطوط نقوش تزیینی پیرامون محراب به سمت بالا کشیده شده و شامل پیچ های تزیینی ظریفی به رنگهای سبز و سرخ است.

در سمت راست محراب ایلخانی، دو محراب کوچک و کم ارتفاع کنارهم به چشم می خورد که فقط قسمت فوقانی یا تاج محراب آن از کف فعلی بیرون مانده است.