آشنای باحرم مطهر رضوی

امام شناسی وظیفۀ معرفتیِ ما خادمان است و حرم شناسی وظیفۀ خدمت یمان. آشنایی با صح نها و روا قها و بخ شهای گوناگون حرم
مطهر زمینۀ خدم ترسانی بهتر ما را به زائران امام رئوف فراهم م یکند.
حرم مطهر
امروزه در فرهنگ زیارت و تشکیلات آستان قدس رضوی، اصطلاح«حرم » دو مفهوم محدود و گسترده دارد. در مفهوم محدود، حرم یعنی محل دفن امام ع و فضای زیر گنبد مطهر که به آن «روضۀمنوره » هم می گویند. حرم در معنای گسترد هاش علاوه بر گنبدو بقعۀ مطهر، به محدودۀ پیرامون مرقد مطهر شامل رواقها،صحن ها، بست ها، ورودی ها و دیگر فضاهای موجود در این محدوده نیز اطلاق می شود

پیشینۀ حرم مطهر

بنا بر قول مشهور، پس از شهادت امام رضا ع در آخر ماه صفرسال ۲۰۳ ق، پیکر مطهر امام را تشییع و در باغ حُمَیدب نقَحطَبه درنزدیکی دهکدۀ سناباد طوس داخل بنایی که قبلا در سال ۱۹۳ ق هارون خلیفه عباسی در آنجا مدفون شده بود به خاک سپردند.پس از دفن پیکر مطهر حضرت، زیارت مرقد مطهر امام رضا ع مورد توجه قرار گرفت و با افزایش زائران، بنای اولیۀ حرم مطهر واماکن اطراف آن در گذر زمان توسعه یافت؛ ب هگون های که مساحت
حرم مطهر و اماکن متبرکه تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی حدود۱۲۰ هزار متر مربع ) ۱۲ هکتار بوده و بعد از پیروزی انقلاب به حدودیک میلیون متر مربع ) ۱۰۰ هکتار رسیده است.
روضۀ منوره
روضۀ منوره هستۀ مرکزی بناها و اماکن متبرکۀ حرم مطهر رضوی است؛ مکانی که پیکر مطهر امام رضا ع در آن مدفون است و بر فراز آن گنبدی طلایی و باشکوه قرار دارد. کف روضۀ منوره با سنگ مرمر پوشیده شده و دیوارۀ آن با کاش یهای نفیس سنجری و سقف آن نیز با کتیبه ها و آینه کاری بسیار زیبا تزیین شده است.
پیشینۀ ساخت ضریح مطهر
ضریح مطهر، سنگ قبر مطهر و نورانی حضرت را در برگرفته و همواره بوسه گاه زائران ب یشمار است. اولین ضریح مطهرامام رضا ع در زمان شاه طهماسب صفوی ساخته شد و در سال۹۵۷ق روی مرقد شریف قرار گرفت. در گذر زمان، ضریح های دیگری نیز ساخته شده و ضریح کنونی پنجمین ضریح مطهر است
که روی مرقد شریف جای گرفته است.کار نصب این ضریح در ۱۶ اسفند ۱۳۷۹ ، همزمان با عید سعیدقربان، به پایان رسید و ضریح مطهر پنجم به روی زائران آغوش گشود. داخل ضریح مطهر نیز سنگ مرقدی بسیار زیبا که از معدن توران پشت یزد تهیه شده بود، به عنوان نمادی از قبر شریف حضرت نصب شد.
طراحی ضریح مطهر به دست استاد فرشچیان و قلمزنی آن به پنجۀ استادخدادادزادۀ اصفهانی صورت گرفته است. خوشنویسی ضریح مطهر، اثراستاد موحد و خاتم کاری آن، هنر استاد کشتی آرای شیرازی است.گرداگرد ضریح مطهر، سورۀ مبارکۀ انسان )هَل اَتیٰ( و در قسمتتاج آن، سورۀ مبارکۀ یاسین قلم زنی شده است.
سرداب مطهر
مرقد شریف امام رضا ع در سردابی به فاصلۀ حدود سه متر پایین تر از روضۀ منوره و ضریح مطهر قرار دارد. تشرف به سرداب مطهرازطریق راهرویی در پشت پنجره فولاد و هشتیِ واقع در ضلع شرقی رواق حضرت معصومه ع در زمان های خاص و با دستور تولیت معزز امکان پذیر است. طول این راهرو حدود ۱۹٫۵ متر است.
قبّه و گنبد
«قبّه » پوشش درونی و همان سقف قوس دار زیرین گنبد مطهراست که از داخل روضۀ منوره دیده م یشود و با آینه و شیشه های
رنگی تزیین و مقرن سکاری شده است. بالای قبه، پوشش دوم یعنی گنبد مطهر طلا قرار دارد. بین قبه و گنبد، حدود ۱۳ متر
فضای خالی هست. ارتفاع آن، از کف حرم مطهر تا انتهای گنبد طلا با احتساب این فضای خالی، ۳۱ ٫۲۰ متر است.
پیشینۀ ساخت گنبد
گنبد مطهر بیش از ۹۰۰ سال سابقۀ تاریخی دارد. این گنبد در اوایل قرن ۶ق به همت شرف الدین ابوطاهر قمی، وزیر سلطان سنجرسلجوقی، ساخته شد. در سال ۹۳۲ ق به دستور شاه طهماسب صفوی طلاکاری شد.
مضمون کتیبه های گنبد
گنبد مطهر سه نوع کتیبه دارد. کتیبۀ اول به صورت پیوسته دورتادور کمربند گنبد مطهر نوشته شده است. متن این کتیبه دربارۀ سفر پیادۀ شاه عباس صفوی از اصفهان به مشهد است.
او در این زیارت، دستور داد گنبدمطهر را که در حملۀ ازبکهاطلاهای آن غارت شده بود، دوباره طلاکاری کنند. این کتیبه بهخط خوشنویس نامدار عصر صفوی، علیرضا عباسی، است و مدت طلاکاری گنبد را از سال ۱۰۱۰ ق تا ۱۰۱۶ ق ذکر می کند.
کتیبۀ دوم به صورت چهار ترنج در چهار طرف گنبد مطهر قرار دارد و به خط خوشنویس دیگر دورۀ صفوی، محمدرضا امامی، است.
متن این کتیبه دربارۀ تعمیر و طلاکاری دوبارۀ گنبد مطهر پس اززلزلۀ سال ۱۰۸۴ ق است. این تعمیر به دستور شاه سلیمان صفویانجام گرفته و تاریخ آن سال ۱۰۸۶ ق ذکر شده است.
کتیبه سوم در جهت شمالی و داخل کتیبۀ یکنواخت دور گنبدمطهر بر لوحی قاب مانند با زمینۀ سبز، تعمیر و طلاکاری گنبد مطهردر سال های آغازین پس از پیروزی انقلاب اسلامی ثبت شده است.
مسجد بالاسر

این مسجد بین روضۀ منوره و رواق دارالسیاده قرار دارد و پس ازروضۀ منوره، اولین بنایی است که در دورۀ غزنویان به سال ۴۲ ۵ قساخته شده است. بانی آن ابوالحسن عراقی معروف به «دبیر ،»یکی از رجال آن دوره است.مسجد جامع گوهرشادمسجد جامع گوهرشاد از بناهای تاریخی و باشکوه در حرم مطهر رضوی است که در اوایل قرن نهم، سال ۸۲۱ ق، به دستور بانوگوهرشاد همسر شاهرخ تیموری و به دست معمار توانمند آن دوره، قوام الدین شیرازی، ساخته شده است.این مسجد هفت شبستان دارد: علوی، نجف آبادی، میلانی،نهاوندی، تبریزی، سبزواری و گرم. مسجد گوهرشاد چهار ایوان نیزدارد که ایوان شمالی آن به نام «ایوان دارالسیاده » و ایوان جنوبی بهنام «ایوان مقصوره » مشهور است. ایوان مقصوره ایوان اصلی است
که محراب مسجد در آن قرار دارد. دو طرف ایوان، دو مناره و بالای آن،گنبد مسجد جای دارد که جلوۀ بسیار زیبایی به مسجد بخشیده است.
داخل مسجد در کنار محراب نیز منبر صاحب الزمان ع قرار دارد.این منبر در دورۀ قاجار به دست استاد محمد نجار خراسانی سروشکل
یافته و چون ب هنیت امام زمان غ ساخته شده، به این نام مشهور شده است.
مدرسۀ پریزاد
مدرسۀ پریزاد از بناهای قرن نهم در دورۀ تیموریان است. این مدرسهدر سال ۸۲۳ ق، پس از پایان ساخت مسجد گوهرشاد، ب ههمت
بانو پریزاد ندیمۀ بانو گوهرشاد ساخته شده است. ازطریق رواق دارالولایه، مدرسۀ دودر )دارالقرآن( و رواق دارالنور م یتوان به مدرسۀپریزاد وارد شد. مدرسۀ پریزاد امروزه مرکز پاس خگویی به پرسش های دینی زائران گرامی است.
مدرسۀ دودر (دارالقرآن)
مدرسه دودر نیز از بناهای قرن نهم در دورۀ تیموریان است که
در سال ۸۴۳ ق ساخته شده است. بانی مدرسه غیاث الدین،امیر یوسف خواجه بهادر است. آرامگاه بانی زیر گنبد جنوبیمدرسه قرار دارد. نام اصلی این مدرسه «یوسفیه » بوده که بعدها به سبب داشتن دو در ورودی و خروجی به «مدرسۀ دودر » مشهور شدهاست. این مدرسه، در ضلع شمال شرقی صحن جمهوری اسلامی وروبه روی مدرسۀ پریزاد واقع شده است. مدرسۀ دودر امروزه با عنوان«دارالقرآن »، مرکز فعالی تهای قرآنی در حرم مطهر است.

بستها
بست در لغت به معنی پناهگاه است. در حرم مطهر، بست ها مقدمه ای برای ورود به حریم ملکوتی امام مهربانی ها هستند تا
زائران صفا و معنویت لازم را به دست آورند که شرط اساسی برای تشرف و زیارت بامعرفت است.
بست های حرم مطهر رضوی عبارتند از:
۱. بست شیخ طوسی ره، )بالاخیابان(، مسیر تشرّف از سمت ورودی شیخ طوسی ره به صحن انقلاب اسلامی، و روضه منوره؛
۲. بست شیخ طبرسی ، برای تشرف از سمت ورودی شیخ طبرسی ، به صحن انقلاب اسلامی و روضه منوره؛
۳. بست شیخ حر عاملی  )پایی نخیابان(، برای تشرف از سمتورودی شهید نواب صفوی  به صحن انقلاب اسلامی و صحن
آزادی و روضه منوره؛
۴. بست شیخ بهایی ، برای تشرف از صحن پیامبر اعظم ص
و کفشداری ۱۳ و ۱۴ به روضۀ منوره؛
ورودی ها
ورود یها اولین نقطۀ واردشدن به حریم مطهر رضوی است. این
ورود یها عبار تاند از:
۱. باب الکاظم ع، برای تشرف از مسیر بست شرقی و کوچۀعباسقلی خان به صحن پیامبر اعظم ؛ص
۲. باب الرضا ع، برای تشرف از مسیر خیابان امام رضاع به
صحن پیامبر اعظم ؛ص
۳. باب الجواد ع، برای تشرف از مسیر خیابان شهید اندرزگو)خسروی نو( به صحن پیامبر اعظم ؛ع
۴. باب الهادی ع، برای تشرف از مسیر بست غربی و کوچۀ آیت الله قمی ره به صحن پیامبر اعظم ؛ص
۵. ورودی غدیر؛ برای تشرف از مسیر خیابان آیت الله واعظ طبس یرض به صحن غدیر؛
۶. ورودی شیخ طوسی ، برای تشرف از سمت خیابان آیت الله شیرازی  )بالا خیابان(؛
۷. ورودی باغ رضوان، برای تشرف از مسیر ره باغ رضوان و کوچه
شهید آستانه پرست؛
۸. ورودی شیخ طبرسی ، برای تشرف از سمت خیابان طبرسی؛
۹. ورودی صحن اما محسن مجتبی ؛
۱۰ . ورودی شهید نواب صفوی ، برای تشرف از سمت خیابان شهید نواب صفوی )پایین خیابان(؛
۱۱ . ورودی کوثر؛ برای تشرف از مسیر کوچۀ عباسقل یخان به
صحن کوثر؛
پنجره های فولاد
در مجموعۀ اماکن متبرکۀ حرم مطهر رضوی، پنجر ههایی موازی با ضریح مطهر نصب شده است که به «پنجر هفولاد » شهرت
دارند. زائران با حضور در پشت این پنجر هها ب هقصد زیارت،ضمن عرض سلام و توسل به محضر امام، حاجتها و رازهای
نهان دل خود را با حضرت در میان م یگذارند و برای برآورده شدن حاجتهای خود دست به دعا بر می دارند.
پنجره فولاد قدیمی و مشهور در صحن انقلاب اسلامی قراردارد. صحن جمهوری اسلامی و صحن مسجد گوهرشاد نیز
پنجر هفولاد دارند. در روا قهای دارالولایه، حضرت معصومه 
و دارالحجه  نیز پنجره فولاد نصب شده است.
سقاخانه
در حرم مطهر اما مرضا  از گذشته های دور،ساخت سقاخانه برای تأمین آب آشامیدنی زائران مورد توجه بوده است. سقاخانۀ معروف حرم مطهر سقاخانۀ اسماعیل طلایی است که در مرکزصحن انقلاب قرار دارد. سنگاب این سقاخانه را به دستور نادرشاه از هرات آورده و در وسط صحن نصب کردند. در زمان قدیم، خدام حرم مطهر از قنات های اطراف مشهد آب می آوردند و داخل این سنگ اب می ریختند. بعدها شخصی به نام اسماعیل طلایی، در
اطراف این سنگ اب بنایی هشت ضلعی با سقفی گنبدی ساخت وسقف آن را طلاکاری و تزیین کرد و به نام سقاخانه اسماعیل طلاییمعروف شد. این سقاخانه به نام «نادری » هم معروف است.از دیگر سقاخانه های معروف حرم مطهر م یتوان به سقاخانۀصحن جمهوری اسلامی، با گنبد فیروز های، و سقاخانۀ صحن قدس، با بنایی شبیه قبهالصخره در قدس شریف، اشاره کرد.

شاخص یا ساعت خورشیدی
ساعت خورشیدی د ر صحن جمهوری اسلامی قرار دارد. طرح کلی این ساعت کلمۀ جلالۀ الله )نشان جمهوری اسلامی( است کهتزییناتی از آیات قرآن کریم نیز در آن به کار رفته است. در میانۀ این ساعت، شاخصی فلزی جای گرفته و در دوطرف آن، اعداد از ۱ تا ۸درج شده اند. وقتی نور خورشید بر شاخص می تابد، سایه شاخص عددی را نشان می دهد. با گردش نور خورشید سایه شاخص نیز تغییر کرده، هنگام ظهر به کوتاه ترین حد خود می رسد و بر روی
عدد صفر قرار می گیرد که نشان از ظهر شرعی است. تغییر سایه شاخص بر روی اعداد در جهت غرب و نزدیک شدن به عدد صفرنشان می دهد چه مقدار به ظهر شرعی مانده است و بر روی اعداد در جهت شرق و دور شدن از عدد صفر نشان می دهد چه مقدار از ظهر شرعی گذشته است