از واردات پزشک تا رتبه هفدهم پزشکی در جهان

مجله فارس پلاس؛ امین رحیمی:‌ اولین بار به همت امیرکبیر نخستین مرکز پزشکی نوین در سال ۱۲۳۰ شمسی در دارالفنون تأسیس شد. پزشکی نوین هم مانند سایر فنون و علوم مدرن با تأسیس دارالفنون به ایران راه یافت و انقلابی بزرگ در وضعیت طب و طبابت در کشور رقم زد. دو پزشک ایتالیایی و اتریشی در این مرکز به آموزش علوم نوین پزشکی پرداختند و بعدها دکتر یاکوب ادوارد پولاک اتریشی زبان فارسی هم آموخت و با کمک شاگردانش نخستین کتب پزشکی ایران را تألیف کرد. نخستین عمل جراحی و نخستین کالبدشکافی به روش مدرن در ایران نیز توسط همین افراد انجام شد. پس‌ازآن راه طب آموزی مدرن ایرانیان باز شد و طی چند دهه گروه‌هایی برای تکمیل تحصیلات به اروپا به‌ویژه فرانسه اعزام و با درجه دکترا به ایران بازگشتند. از همان دوران روند رو به رشد علوم پزشکی در ایران آغاز شد.

کمبود پزشک یک مشکل بنیادین

تاریخچه بیش از یک قرن پیشرفت‌های پزشکی در ایران بسیار مفصل است و با فراز و نشیب‌های بسیار همراه بوده است. گاه تغییری شگرف رخ‌داده و توانایی‌های بزرگ ایجادشده و شرایط به‌کلی تغییریافته و گاه فاجعه‌ای از راه رسیده و ضعف‌ها و کمبودها قربانیان بسیار گرفته است. نکته مهم اینکه طی همه این سال‌ها همواره یک مشکل بنیادین پزشکی در ایران کمبود پزشک بوده است.

شکسته‌بندها و دلاک‌ها!

طی قرن‌ها طب سنتی در ایران روش‌هایی کارآمد برای درمان بیماری‌ها و امراض در اختیار می‌گذاشت. علاوه بر آن اصناف دیگری هم به یاری طبیبان آمده بودند! شکسته‌بندها، عطاران و حجامت کنندگان یاران طبیبان بودند. در برخی روستاها و مناطق دورافتاده ایران گاهی فقط یک شکسته‌بند بود که طبیب نامیده می‌شد و برای درمان باقی دردها نیز نسخه می‌پیچید. در این میان از خدمات دلاک‌ها نباید گذشت که دندانپزشکی می‌کردند؛ فقط در حد کشیدن دندان و معرفی دارو برای کاهش درد و خونریزی لثه.

طبیبان اروپایی می‌آیند

از اواخر دوران قاجار با حضور طبیبان اروپایی در ایران که به شاهان و اشراف خدمت می‌کردند ایرانیان با طب مدرن آشنا شدند. این طبیبان که اغلب اروپایی و روسی بودند توسط شاهان قاجار به ایران دعوت و گاه به دلایل انسان دوستانه در ایران ماندگار می‌شدند. در اواخر دوران قاجار به دلیل ضعف بهداشت انواع بیماری‌های پوستی در ایران رایج بود و قربانیان این بیماری‌ها گاه وضعیتی رقت‌انگیز داشتند که مشاهده آن دل طبیبان را به درد می‌آورد. از تأثیر محبت و مهمان‌نوازی ایرانیان در ماندگاری این طبیبان نیز نباید غافل شد. طبیبان خارجی به دلیل خدمات ارزشمندی که ارائه می‌دادند هم در کوچه و بازار و هم در خانه اعیان و دربار محترم و محبوب بودند. از سویی دیگر طبیبان سنتی ایران دانش و تجربه سنتی و داروهای سنتی داشتند و وقتی بیماری واگیری از جایی دیگر از دنیا از راه می‌رسید در برابرش چاره‌ای نمی‌یافتند. در مقابل علم نوین پزشکی برای بیماری‌های نوظهور هم چاره‌ای داشت. به‌این‌ترتیب افراد علاقه‌مند در کنار همین طبیبان خارجی شاگردی می‌کردند و به‌تدریج خودشان پزشک تجربی می‌شدند. با تأسیس دارالفنون فرصت‌هایی بیشتری برای یادگیری علم طب مهیا شد.

نخستین بیمارستان ایران

در اواخر دوران قاجار علاوه بر تأسیس دارالفنون اتفاقات مهم دیگری هم رخ داد که یکی ترجمه نخستین کتب مدرن طب به زبان فارسی بود. برای اولین بار علوم طب نوین در ایران به زبان فارسی برای اطبا و دانشجویان و علاقه‌مندان در دسترس قرار گرفت. اتفاق دیگر تأسیس نخستین بیمارستان ایران در میدان حسن‌آباد تهران با نام مریضخانه دولتی (بیمارستان سینا فعلی) در ۱۲۵۱ است. این بیمارستان به سفارش ناصرالدین‌شاه به سبک مدرن بیمارستان‌های فرنگی و باهمت ناظم‌الاطبا پزشک سرشناس ایرانی راه‌اندازی شد. هرسال بیش از ۲ هزار نفر در این بیمارستان بستری و درمان می‌شدند.

سال‌های پایانی قرن گذشته در ایران با یک واقعه بسیار تلخ همراه بود؛ قحطی بزرگ. وقوع جنگ جهانی اول و اشغال نظامی ایران با مرگ ۵ تا ۱۰ میلیون نفر از جمعیت ۲۰ میلیونی ایران به دلیل قحطی، وبا، مالاریا، تیفوس، طاعون و آنفلوانزا در شهرهای مختلف همراه شد. اغلب این بیماری‌ها ازجمله آنفلوانزای اسپانیایی که گریپ اسپانیایی نامیده می‌شد توسط سربازان خارجی در ایران واگیر شد.

فاجعه دوم

با پایان دوران قاجار و آغاز قرن جدید شرایط علم پزشکی ایران تغییر کرد. تا سال ۱۳۲۰ پزشکان بیشتری برای تحصیل به خارج اعزام شدند و تعداد بیشتری از آنان بازمی‌گشتند. تعداد بیمارستان‌ها و مراکز درمانی و به‌ویژه داروخانه‌ها نیز افزایش یافت. بااین‌حال آماری از تعداد دقیق اطبا در آن دوران در دسترس نیست و بنا به تخمین تعداد پزشکان کمتر از یک هزار نفر بوده است. در سال ۱۳۱۳ تأسیس دانشکده پزشکی در دانشگاه تهران که درواقع ارتقاء مدرسه طب دارالفنون بود نقطه عطف دیگری شد. بااین‌حال وقوع جنگ جهانی دوم که به مرگ هزاران ایرانی به دلیل قحطی و بروز آنفلوانزا و تیفوس منجر شد بار دیگر کام جامعه پزشکی ایران را تلخ کرد.

طرح‌های واکسیناسیون

در دهه ۴۰ و ۵۰ برنامه‌ها کلان برای بهبود وضعیت بهداشت و درمان کشور تدوین و اجرا شد. دوباره تعداد بیمارستان‌ها، مراکز درمانی و پزشکان رو به افزایش گذاشت و شرایط کمی بهبود یافت. فعالیت مبلغان داوطلب بهداشت در مناطق دورافتاده و اطلاع‌رسانی درباره مسائل مرتبط با بهداشت و سلامت عمومی نیز در این بهبود مؤثر بود. در اوایل دهه ۵۰ تعداد پزشکان به حدود ۱۰ هزار نفر رسید و ۷ دانشکده پزشکی با ظرفیت پذیرش ۶۰۰ دانشجو در ایران فعال بود. بااین‌حال به دلیل فعالیت اغلب پزشکان ایرانی در شهرهای بزرگ در شهرهای کوچک و مناطق دورافتاده از پزشکان هندی، فیلیپینی، پاکستانی و بنگلادشی استفاده می‌شد. تا اواخر دهه ۵۰ برای جمعیت ۳۵ میلیون نفری ایران حدود ۱۵ تا ۲۰ هزار تخت در بیمارستان‌ها وجود داشت. آغاز طرح‌های واکسیناسیون سراسری در دهه ۵۰ به بهبود شاخص‌های مربوط به مرگ‌ومیر مادران و نوزادان در شهرها و روستاها منجر شد. اتفاق دیگر تولید برخی اقلام پزشکی ساده و داروهای پرمصرف در کشور و توسط کارخانه‌های ایرانی بود.

این راه ادامه دارد

در آغاز دهه ۷۰ شمسی تعداد پزشکان ایرانی به ۲۰ هزار نفر رسید. پس‌ازآن دوباره با افزایش ظرفیت دانشگاه‌های پزشکی و فعالیت کارخانه‌های تولید لوازم و تجهیزات پزشکی و داروسازی‌های جهشی در علم پزشکی در کشور آغاز شد. به‌ویژه آنکه طبابت به شغلی محبوب میان ایرانیان تبدیل‌شده بود و انگیزه‌ها برای آموزش این علم بالا و بالاتر رفت. این روند رو به رشد تا امروز ادامه دارد. حالا بیش از ۱۱۷ هزار پزشک عمومی و متخصص و دندان‌پزشک و… در کشور داریم. فعالیت ۴۰ دانشکده پزشکی با ظرفیت پذیرش ۶ هزار دانشجو و وجود ۱۲۸ هزار تخت بیمارستانی برای جمعیت ۸۰ میلیون نفری با دستاوردهای بزرگی همراه بوده است. یکی از آن‌ها به نتیجه رسیدن طرح‌های واکسیناسیون سراسر طی دهه ۷۰ و ۸۰ و ریشه‌کنی برخی بیماری‌ها نظیر فلج اطفال، سرخک، سیاه‌سرفه و کزاز نوزادی در ایران است. بهبود شاخص‌های سلامت و افزایش دسترسی به امکانات بهداشتی به همراه ذوق و پشتکار ایرانی که به کسب دستاوردهای پزشکی منجر شد درنهایت امسال رتبه هفدهم جهان درزمینهٔ پیشرفت‌های علمی پزشکی را برای ایران به ارمغان آورد. البته باوجود پیشرفت‌ها هنوز ازنظر تعداد پزشکان و تخت‌های بیمارستانی با استانداردهای جهانی فاصله‌داریم. هنوز این راه ادامه دارد.

انتهای پیام/