بررسی عوامل و درمان کم خونی فقر آهن Anaemia

کم خونی ناشی از کمبود آهن یا آنمی، اغلب به دلیل از دست دادن خون یا بارداری است که با قرص آهن و با خوردن غذاهای غنی از آهن درمان می شود. این نوع کم خونی نوع رایج کم خونی است که در آن خون فاقد گلبول های قرمز سالم کافی است ( گلبول های قرمز اکسیژن را به بافت های بدن حمل می کنند. )

در واقع کم خونی شرایطی است که در آن تعداد گلبول های قرمز یا غلظت هموگلوبین کم تر از حد طبیعی است. آهن بدن بیشتر در هموگلوبین ذخیره می شود. حدود یک سوم آهن نیز به صورت فریتین و هموگلوبین در مغز استخوان، طحال و کبد ذخیره می شود (۱). شایع ترین علل کم خونی شامل کم مصرف کردن تغذیه های حاوی میزان آهن مناسب، بیماری های عفونی مانند مالاریا، سل، عفونت های انگلی، HIV ، بیماری‌های گوارشی مانند زخم معده، پولیپ روده بزرگ یا سرطان کولورکتال می باشند و همچنین افرادی که بیماری های مادرزادی هموفیلی(Hemophilia) و یا ویلبراند (willebrand) دارند بیشتر در معرض کم خونی فقرآهن قرار دارند. این بیماری در بانوان به دلیل عادات ماهانه و بارداری بیشتر از آقایان می باشد(۲).
علائم کم خونی فقر آهن می توانند شامل موارد زیر باشد (۸،۳،۱):
• خستگی و کمبود انرژی
• ضعف مفرط
• تنگی نفس
• سردرد، سرگیجه یا سبکی
• پوست رنگ پریده
• دست ها و پاهای سرد
• ضربان قلب قابل توجه (تپش قلب یا همان تاکی کاردی)
• درد شدید قلب
• التهاب، زخم یا درد زبان
• تحریک پذیری.
• طحال بزرگ شده.
• تمایل به خوردن مواد عجیب و غریب مانند خاک،گچ یا یخ (شرایطی به نام پیکا؛ پزشکان از اصطلاح “پیکا” برای توصیف هوس و جویدن موادی که ارزش غذایی ندارند مانند یخ، خاک رس، خاک یا کاغذ استفاده می کنند. ولع خوردن و جویدن یخ (پاگوفاژیا) اغلب با کمبود آهن همراه است، با کم خونی یا بدون آن، اگرچه دلیل آن نامشخص است.)
علائم کم تر شایع کم خونی فقر آهن (که معمولا به بارداری ربطی ندارند)عبارتند از(۱):
• سردرد
• شنیدن صدای زنگ، وزوز کردن یا هیس هیس کردن در سر
• مزه ی عجیب غذا
• احساس خارش
• ریزش مو
• بلعیدن دشوار (دیسفاژیا) ( دیسفاژی اصطلاح پزشکی برای مشکلات بلع است. برخی از افراد مبتلا به دیسفاژی در بلع برخی از غذاها یا مایعات مشکل دارند، در حالی که برخی دیگر اصلا نمی توانند بلع کنند. سایر نشانه های دیسفاژی شامل: سرفه یا خفگی هنگام خوردن یا نوشیدن غذا و گاهی از طریق بینی است (۵). )
• زخم های دردناک باز در گوشه های دهان
• ناخن های قاشقی شکل یا بری تل ( ناخن های ترک خورده، شکننده، پوست شده یا نرم و ضعیف (۴))
• سندرم پاهای بی قرار ( سندرم پاهای بی قرار (RLS) که بیماری ویلیس – اکبوم نیز نامیده می شود، باعث احساس ناخوشایند یا ناراحت کننده در پاها و میل غیرقابل مقاومت به حرکت آن ها می شود. علائم معمولا در ساعات پایانی بعد از ظهر یا عصر رخ می دهد و اغلب در شب هنگامی که فرد در حال استراحت است، مانند نشستن یا دراز کشیدن در تخت، شدیدتر است (۶). )
o آزمایش خون برای کم خونی فقر آهن (۱):
پزشک عمومی معمولا دستور انجام آزمایش شمارش کامل خون را صادر می کند. با این کار متوجه خواهید شد که آیا تعداد گلبول های قرمز خون شما طبیعی است یا خیر. برای آماده شدن برای این تست نیازی به انجام هیچ کاری نیست. کم خونی فقر آهن شایع ترین نوع کم خونی است. انواع دیگری مانند کم خونی ویتامین B12 و فولات نیز وجود دارند که آزمایش خون آن ها را بررسی خواهد کرد ( کم خونی ناشی از کمبود ویتامین B12 یا B9 (که فولات نامیده می شود) زمانی رخ می دهد که کمبود ویتامین B12 یا فولات باعث می شود بدن گلبول های قرمز غیرطبیعی تولید کند که نمی توانند به درستی عمل کنند. )(۱،۱۰).
برای تشخیص کم خونی فقر آهن، یک نمونه خون از یک سیاه رگ در بازو گرفته می شود و یک شمارش کامل خون انجام می شود. CBC (complete blood count) یا همان آزمایش کامل خون؛ یک تست مهم پزشکی است، زیرا از یک نمونه خون برای تجزیه و تحلیل طیف کامل سلول‌های خونی و ویژگی‌ های آن سلول‌ ها استفاده می‌ شود. از آنجایی که این آزمایش اطلاعاتی در مورد هر نوع سلول موجود در خون ارائه می‌ دهد، می‌ تواند اطلاعات مربوط به طیف گسترده‌ ای از مشکلات پزشکی را ارائه دهد.
* در صورت کم خونی:
– میزان هموگلوبین ( ماده ای که اکسیژن را منتقل می کند ) کم تر از حد طبیعی خواهد بود.
– گلبول های قرمز حاوی هموگلوبین کمتر هستند.
– گلبول های قرمز ممکن است کوچک تر و رنگ پریده تر از حد معمول باشند.
* پزشک عمومی همچنین ممکن است ماده ای به نام فریتین (پروتئینی که آهن را ذخیره می کند به صورت کنترل شده آزاد می کند) را آزمایش کند، اگر سطح فریتین پایین باشد، به این معنی است که آهن زیادی در بدن ذخیره نمی شود و ممکن است فرد دچار کم خونی فقر آهن شود.
o آسپیراسیون مغز استخوان و بیوپسی مغز استخوان (۸):
یک روش که شامل گرفتن مقدار کمی مایع مغز استخوان و بافت مغز استخوان جامد (که بیوپسی مغز استخوان نامیده می شود) است که، معمولا در این روش از مغز استخوان های لگن، برای بررسی تعداد، اندازه و بلوغ سلول های خونی و سلول های غیرطبیعی استفاده می شود.
o آندوسکوپی و کلونوسکوپی (۸):
این آزمایش ها ممکن است به رد یک منبع از دست دادن خون کمک کند.
علل کم خونی فقر آهن (۸)
• رژیم غذایی کم آهن:
آهن از غذاهای موجود در رژیم غذایی ما به دست می آید؛ اما به ازای هر ۱۰ تا ۲۰ میلی گرم آهن دریافتی، تنها ۱ میلی گرم آهن جذب می شود. فردی که قادر به داشتن رژیم غذایی متعادل غنی از آهن نیست، ممکن است از درجاتی از کم خونی ناشی از کمبود آهن رنج ببرد.
• تغییرات بدن:
افزایش نیاز به آهن و افزایش تولید گلبول های قرمز خون زمانی لازم است که بدن دچار تغییراتی مانند جهش رشد در کودکان و نوجوانان یا در دوران بارداری و شیردهی شود. در دوران بارداری، کم خونی فقر آهن اغلب ناشی از کمبود آهن در رژیم غذایی است. دوره های بارداری از علل بسیار شایع کم خونی فقر آهن هستند.
• ناهنجاری های دستگاه گوارش:
جذب آهن پس از برخی از انواع جراحی های گوارشی شایع است. بیشتر آهن جذب شده توسط غذاها در روده باریک فوقانی جذب می شود. هرگونه ناهنجاری در دستگاه گوارش می تواند جذب آهن را تغییر دهد و منجر به کم خونی فقر آهن شود. جراحی یا داروهایی که تولید اسید معده را متوقف می کنند نیز جذب آهن را کاهش می دهند.
• از دست دادن خون:
از دست دادن خون می تواند باعث کاهش آهن شود و منجر به کم خونی فقر آهن شود. منابع از دست دادن خون ممکن است شامل خونریزی GI (خونریزی گوارشی که نشانه اختلال در دستگاه گوارش است.) ، خونریزی قاعدگی یا جراحت باشد. خونریزی در معده و روده شایع ترین علت کم خونی فقر آهن است که می تواند ناشی از موارد زیر باشد:
• مصرف داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی مانند ایبوپروفن و آسپرین
• زخم معده
• التهاب روده یا لوله غذا (مری)
• سرطان های روده یا معده اما کم تر شایع است.
دوره های سنگین کم خونی فقر آهن را می توان با دارو درمان کرد.
عوارض کم خونی فقر آهن
کم خونی فقر آهن به ندرت باعث عوارض جدی یا طولانی مدت می شود، اگرچه برخی از افراد مبتلا به این بیماری متوجه می شوند که این بیماری زندگی روزمره آن ها را تحت تاثیر قرار می دهد. برخی از عوارض شایع در زیر ذکر شده اند (۷):
۱. خستگی
کم خونی ناشی از فقر آهن می تواند باعث احساس خستگی و کمبود انرژی شود. این امر ممکن است به کم تحرکی در محل کار منجر شود و ممکن است بیدار ماندن یا توانایی در ورزش منظم دشوار باشد.
۲. افزایش خطر عفونت ها
تحقیقات نشان داده اند که کم خونی ناشی از فقر آهن می تواند سیستم ایمنی بدن را تحت تاثیر قرار دهد و این امر آسیب پذیری را در برابر عفونت افزایش می دهد.
۳. مشکلات قلبی و ریوی
بزرگسالان مبتلا به کم خونی شدید ممکن است در معرض خطر ابتلا به عوارضی باشند که بر قلب یا ریه های آن ها تاثیر می گذارد. به عنوان مثال، ممکن است دچار تاکی کاردی شوند که یک ضربان قلب به طور غیرطبیعی سریع است، یا نارسایی قلبی، که در آن قلب نمی تواند خون کافی را در فشار مناسب به اطراف بدن پمپ کند.
۴. عوارض بارداری
زنان باردار مبتلا به کم خونی شدید، خطر ابتلا به عوارض، به ویژه در حین و پس از تولد را افزایش می دهند. آن ها همچنین ممکن است دچار افسردگی پس از زایمان شوند که برخی از زنان آن را پس از بچه دار شدن تجربه می کنند. تحقیقات نشان می دهد نوزادانی که از مادرانی به دنیا می آیند که کم خونی درمان نشده دارند، بیشتر احتمال دارد:
– پیش از هفته سی و هفتم بارداری متولد شود
– وزن کم در هنگام تولد
– با میزان آهن خود مشکل دارند
– کم تر در آزمون های توانایی ذهنی خوب هستند
۵. سندرم پاهای بی قرار
تصور می شود برخی از موارد سندرم پاهای بی قرار ناشی از کم خونی فقر آهن باشد. پزشکان اغلب از این سندرم به عنوان سندرم پاهای بی قرار ثانویه یاد می کنند. سندرم پاهای بی قرار یک بیماری شایع است که سیستم عصبی را تحت تاثیر قرار می دهد و باعث میل شدید و غیرقابل مقاومت به حرکت پاها می شود. همچنین باعث احساس ناخوشایندی در پاها، ساق ها و ران ها می شود. سندرم پاهای بی قرار ناشی از کم خونی فقر آهن را معمولا می توان با مکمل های آهن درمان کرد (۶).
درمان کم خونی فقر آهن
هنگامی که علائم کم خونی پیدا شد (مثلا زخم یا دوره های سنگین)، پزشک عمومی درمان را توصیه خواهد کرد. اگر آزمایش خون نشان دهد که تعداد گلبول های قرمز خون شما کم است، قرص آهن برای جایگزینی آهن از دست رفته از بدن توصیه می شود. مکمل های آهن را می توان در طول چند ماه برای افزایش سطح آهن در خون مصرف کرد (باید حدود ۶ ماه آن ها مصرف شوند.). مکمل های آهن می توانند باعث تحریک معده و تغییر رنگ حرکات روده شوند. مصرف این مکمل ها بسیار موثرتر از مداخلات غذایی به تنهایی هستند. نوشیدن آب پرتقال پس از مصرف قرص ممکن است به بدن در افزایش جذب آهن کمک کند. توصیه های پزشک عمومی در مورد نحوه مصرف قرص آهن را دنبال کنید. در موارد سو جذب یا عدم تحمل، ممکن است به آهن وریدی نیاز باشد. (۸،۱).
برخی افراد هنگام مصرف قرص آهن دچار عوارض جانبی می شوند مانند:
• یبوست یا اسهال
• درد شکم
• سوزش سر دل
• حالش به هم می خورد.
• مدفوع سیاه
قرص ها با یا بلافاصله بعد از غذا باید مصرف شود تا احتمال عوارض جانبی کاهش یابد. مهم است که به مصرف قرص ادامه داده شود، حتی اگر عوارض جانبی داشته باشند. پزشک عمومی ممکن است در طول چند ماه آینده آزمایش های مکرر خون انجام دهد تا بررسی کند که سطح آهن در حال بازگشت به حالت عادی است یا خیر.
کارهایی که می توان انجام داد
موارد زیر را بیشتر بخورید و بنوشید (۸،۱):
رژیم غذایی غنی از آهن: خوردن غذاهای غنی از آهن می تواند به درمان کم خونی ناشی از فقر آهن کمک کند. منابع خوب آهن شامل موارد زیر است:
– گوشت هایی مانند گوشت گاو، بره، جگر
– گوشت هایی مانند مرغ، اردک، بوقلمون، (به ویژه گوشت قرمز)
– ماهی هایی مانند صدف، ساردین، آنچوی، میگو و..
– سبزی های برگ دار خانواده کلم مانند کلم بروکلی، کلم، شلغم
– حبوباتی مانند لوبیا لیما و نخود سبز؛ لوبیا سبز و نخودفرنگی مانند لوبیا چیتی، نخود سیاه و لوبیای پخته کنسروی
– نان و نان سبوس دار
– نان سفید غنی شده با آهن، ماکارونی، برنج و غلات
– میوه های خشک مانند زردآلو، آلو و کشمش
موارد زیر را کم تر بخورید و بنوشید (۱):
۱. چای
۲. قهوه
۳. شیر و لبنیات
۴. غذاهایی با میزان بالای اسیدفیتیک مانند غلات سبوس دار که می توانند مانع جذب آهن از سایر غذاها و قرص ها توسط بدن شوند. ( اسیدفیتیک که هگزافسفات اینوزیتول و IP6 نیز نامیده می شود، ترکیب آلی است که در بسیاری از مواد غذایی گیاهی از جمله ذرت، گندم، برنج و سویا و به مقدار زیاد در غلات و حبوبات یافت می شود. )
مقادیر زیاد این غذاها و نوشیدنی ها جذب آهن را برای بدن سخت تر می کند.
داروهایی که می توانند سبب کم خونی فقر آهن شوند عبارتند از (۹):
– آسپرین ها که باعث التهاب جداره معده و در نتیجه از دست دادن خون شود
– سفالوسپورین ها (یک دسته از آنتی بیوتیک ها)، که از شایع ترین علت ها هستند.
– داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs)
– لووفلوکساسین
– داپسون
– لوودوپا
– متیل دوپا
– نیتروفورانتوئین
– پنی سیلین و مشتقات آن
اگر کم خونی ناشی از فقر آهن درمان نشود:
• کمبود آهن سیستم ایمنی بدن را بیشتر در معرض خطر بیماری و عفونت قرار می دهد.
• ممکن است خطر ابتلا به عوارضی که قلب یا ریه ها را تحت تاثیر قرار می دهد مانند ضربان نامنظم قلب (تاکی کاردی) یا نارسایی قلبی را افزایش دهد.
• در دوران بارداری، احتمال بروز عوارض قبل و بعد از تولد بیشتر است.