حقانی: دایرهالمعارف بزرگ اسلامی بیانگر مواضع رسمی جمهوری اسلامی نیست!/ نعیمیان: تقریر روشنفکرانه از امام در این دایره‌المعارف به چشم می‌خورد

به گزارش خبرنگار کتاب و ادبیات خبرگزاری فارس،‌ نشست رونمایی و بررسی کتاب «نقدی بر مدخل خمینی، روح‌الله» در دایرهالمعارف بزرگ اسلامی روز گذشته با سخنرانی موسی حقانی و حجت الاسلام دکتر نعیمیان در سالن یاس برگزار شد.

*دایرهالمعارف بزرگ اسلامی بیانگر مواضع رسمی جمهوری اسلامی نیست!

در این نشست موسی حقانی، رئیس مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر گفت: در خصوص دایرهالمعارف بزرگ اسلامی یک اشتباهی در اذهان رخ داده است که نویسندگان کتاب نقد، نیز آن را مرتکب شده‌اند و آن اینکه افراد گمان می‌کنند که این دایرهالمعارف بیانگر مواضع رسمی جمهوری اسلامی است! چون در جمهوری اسلامی منتشر می‌شود، پسوند اسلامی را دارد، و بخش‌هایی از بدنه نظام هم از آن حمایت می‌کنند، در حالی که اصلا این نگاه درست نیست؛ نه تنها این دایرهالمعارف، بلکه برخی دیگر از دایرهالمعارف‌ها از جمله دایرهالمعارف تشیع، بیانگر مواضع رسمی جمهوری اسلامی نیست. البته دایرهالمعارف مهم است، اگر مدخلی نوشته شود و کسی هم نقدی وارد نکند، ممکن است جا بیفتد و گمان این است که در دایرهالمعارف یک افراد فرهیخته و دانشمندانی هستند که مثلا مو را از ماست می‌کشند و اگر چیزی در دائرهالمعارف چاپ شود قطعا در آن دقت لازم صورت گرفته است.

وی افزود: در حالی که این تلقی درست نیست و نمی‌توان این دایرهالمعارف را مانیفست نظام جمهوری اسلامی برشمرد. این مدخلی که در این کتاب مورد نقد قرار گرفته است، هم ایردات ساختاری دارد و هم ایردات شکلی؛ برخی از این ایردات ناشی از بی دقتی و سهل انگاری است که به بایسته‌ها و لوازم تاریخ‌نگاری باز می‌گردد. تاریخ نگار باید همه داده‌ها را جمع کند. این بی دقتی‌ها نشان می‌دهد که نه تنها این اطلاعات دقیق گردآوری نشده، بلکه در تحلیل داده‌ها هم بی‌دقتی صورت گرفته است. این نکته خیلی خوبی بود که در این نقد به چشم می‌خورد و می‌تواند به نویسندگان مدخل کمک کند.

حقانی گفت: نویسندگان نقد در اغلب موارد – جز در یکی دو مورد که از این رویکرد تخطی کرده‌اند -، از باب خیرخواهی و کمک به نویسندگان مدخل قلم زده‌اند. آن یکی دو مورد هم به واسطه حساسیت موضوع است که می‌تواند موجب شود که تندتر قلم بزنند. اما روح حاکم بر این نقد، روحِ خیرخواهی و تذکر اشتباهات موجود در مدخل است. کتاب نقد از اصلِ مدخل حجیم‌تر شده است و این حکایت از دقت نویسندگان دارد که در بررسی مدخل حضرت امام پرداخته‌اند.

او اضافه کرد: مظلومیت تاریخ‌نگاری در کشورمان است. تاریخ یک علم است، کسی که به این عرصه وارد می‌شود باید به الزامات علمی این حوزه، آشنا باشد. متاسفانه در حال حاضر برخی افراد با خواندن یک یا چند کتاب تاریخی، در مورد یک مسئله اظهار نظر قاطع می‌کنند! این رویکرد در مواجهه با مسائل تاریخی اشتباه است. اینکه یک سخنی از کسی می‌شنویم و بدون آنکه آن را جرح و تعدیل کنیم و یا سخن دیگران را در آن موضوع بشنویم، همان یک قول را برای خودمان ملاک قرار می‌دهیم و حکم صادر می‌کنیم. مخصوصا اگر این امر دستاویز این بازی‌های سیاسی هم بشود، که دیگر بدتر است؛ یک جناحی با یک سری اقوال، یک تعریفی از یک شخصیت ارائه می‌دهند و جناح دیگر تعریفی دیگر! آنچه که مغفول می‌ماند، شناخت دقیق آن شخصیت یا آن موضوع تاریخی است. یک تاریخ نگار وظیفه دارد همه موارد را در کنار هم قرار دهد، جرح و تعدیل کند، تا بتواند به واقعیت نزدیک شود. شاید این نقدهایی که صورت می‌گیرد، نظیر همین نقدی که بر مدخل امام خمینی نوشته شده است، کمک می‌کند تا کسانی که وارد این حوزه می‌شوند بتوانند سختی کار را درک کنند و بدانند که با خواندن چند کتاب یا مقاله یا شنیدن چند خاطره، وارد تاریخ‌نگاری شد! مخصوصا در مورد حضرت امام با این گستره موضوعاتی که به ایشان مربوط می‌شود و نقش آفرینی که از دهه چهل تا زمان ارتحال شان داشته‌اند. 

مدیر موسسه مطالعات تاریخ معاصر در ادامه گفت: برای پژوهش‌هایی از این سنخ، ابتدا باید اطلاعات دقیق از سوی نویسنده گردآوری شود، هرچه در خصوص شخصیت وجود دارد باید جمع شود؛ قرار نیست یک بخش از زندگی ایشان را نادیده بگیریم، یک بخش را برجسته کنیم. به مواردی بپردازیم و به مواردی نپردازیم. گرد آوری اطلاعات البته یک بخش کار است؛ شاید بتوان گفت آسان‌ترین بخش کار است. مسئله بعدی آن است که درک نویسنده از آن دوره، روحِ زمانه و آن شخصیت چیست. شما در دهه نود زندگی می‌کنید، چقدر توانسته‌اید با دهه چهل یا قبل از آن ارتباط برقرار کنید. اگر ارتباط برقرار نشود، شناخت و تحلیل عملکرد شخصیت، دشوار می‌شود. حال اگر شائبه‌های جناحی و گروهی هم اضافه شود که به مراتب وضع خراب‌تر می‌شود.

وی افزود: روح زمانه هم مهم است. شما باید متوجه باشید که در مورد ایران، در مورد قم و در مورد حوزه علمیه قم بحث می‌کنید، آنهم مثلا در دهه چهل. آن اصولی که بر رفتار امام حاکم است را نیز باید در نظر بگیرید؛ امام یک شخصیتی است که یک چهارچوب و اصولی بر رفتارش حاکم است. اساسا بر رفتار مرجعیت شیعه یک اصولی حاکم است لذا کسی که در مورد روحانیت، مرجعیت و امام خمینی مطلب می‌نویسد باید این مسائل را مد نظر قرار دهد.

*تقریر روشنفکرانه از امام در این دایره‌المعارف به چشم می‌خورد

حجت الاسلام ذبیح الله نعیمیان، پژوهشگر ارشد «فقه حکومتی»، دکتری علوم سیاسی و نویسنده کتاب«بنیادشناسی و زمینه شناسی عقلانیت»، در نشست رونمایی و بررسی کتاب «نقدی بر مدخل خمینی روح الله در دایرهالمعارف بزرگ اسلامی» گفت: این یک جلسه علمی است و از تلاش علمی که در کتاب مورد بحث صورت گرفته است تقدیر می‌کنیم. برخی از بحث‌ها ممکن است صرفا جنبه سیاسی پیدا کند، و حب و بغض‌های سیاسی در آن راه پیدا کند ولی ما همواره نیازمند این هستیم که به تحلیل‌های علمی و بررسی‌های علمی (چه موافق و چه مخالف نظر خود) به دور از حب و بغض‌ها بپردازیم و هم ابعاد تاریخی و ابعاد نظری را مورد توجه قرار دهیم.

وی افزود: اساسا دائرهالمعارف نگاری کار بسیار دشواری است. خصوصا در دوران معاصر و با تنوع موضوعی که وجود دارد. نکته اساسی که در مدخل خمینی با آن مواجهیم آنکه اسلوب تاریخ‌نگاری باید روشمند باشد که این روشمندی مشاهده نمی‌شود. البته از برخی دیگر از نویسندگان مدخل مانند جناب انصاری ممکن است ما انتظار مراعات اسلوب‌ها و روش‌های فنی را نداشته باشیم. اما جناب آقای دکتر پاکتچی در میان نویسندگان این مدخل، در بحث‌های روشی شهره‌اند؛ با این وجود نقائص روشنی از حیث اسلوب نگارشی در این مدخل به چشم می‌خورد که نویسندگان کتاب نقد، تلاش کرده‌اند به آن بپردازند.

این پژوهشگر گفت: این کتاب موارد خوبی را برجسته کرده که به دور از شأن نویسندگان می‌تواند باشد. غلط‌های روشن تاریخی، اجداد امام خمینی را مثلا چند نسل را در ۳۰ سال بیاوریم. یا در بخش منابع، آیا افرادی مثل محسن میلانی می‌تواند منبع مورد اتکایی در ارجاع مباحث مربوط به امام باشد؟ توازن علمی در مراجعه به منابع مشاهده نمی‌شود. گرایش‌های خاصی در منابع به چشم می‌خورد. کسی که از لحاظ مبنایی مخالف انقلاب و امام است، تا چه حد می‌تواند معرف امام باشد؟! اشکالی ندارد که در هر بحث علمی سراغ منابع رقیب برویم اما این مراجعه باید روشمند باشد. آیا این ضعف‌های فاحش قابل جبران نبوده است؟ این‌همه اسناد و مصاحبه‌ها و سخنان امام شناسان و همراهان و یاران امام خمینی از چه رو در مدخل امام بازتاب نیافته است؟ گوئی که عملکرد مؤسسه نشر آثار امام نیز در این زمینه مورد نقد جدی است و واقعا نمی‌توان چنین اشتباهاتی را پذیرفت.

او اضاقه کرد: اهمیت امام بیش از هر مدخل دیگری است. این ضعف‌های فاحش از چنین مدخلی مورد انتظار نبوده است. ممکن است در سایر مداخل این دایرهالمعارف هم اشتباهات مشابهی باشد. البته خود این کتاب هم ممکن است مورد نقد باشد و آن جلسه جدایی می‌طلبد. اما اشتباهات موجود در این دایرهالمعارف بزرگ اسلامی بسیار دور انتظار است. عدم وحدت رویه در کاربست القاب و عناوین حوزوی نیز نشان می‌دهد که مدخل روشمند نیست. ممکن است هر مجموعه یا نویسنده‌ای یک مبنای خاصی داشته باشد مثلا با ارزشمداری در نگارش موافق باشد یا نباشد، اما بالاخره باید این مبنا روشن باشد.

نعیمیان گفت: غیر از امور روشی، در مباحث تحلیلی نیز اشکالات فاحشی وجود دارد. بعنوان نمونه در مباحث مربوط به نقش و جایگاه حاج آقامصطفی خمینی بسیار کمرنگ روایت شده است. یا در مورد اندیشه فقهی امام خمینی و پیشینه نظریه ولایت فقیه و اندیشه حکومت اسلامی نیز، سیر تطور این اندیشه بسیار ناقص روایت شده است. بعنوان نمونه امام در سال ۳۰ در درس خارج اصول‌شان مفصلا این بحث را آورده‌اند که در کتاب «تهذیب الاصول» آمده است. حتی امام پیش از دروس ولایت فقیه در سال ۴۸، در بحث «اجتهاد و تقلید» بیش از ده صفحه در مورد ولایت فقیه بحث کرده بودند. این قبیل امور را چرا آقای حمید انصاری نباید اطلاع داشته باشد یا آن را در مدخل امام درج نکنند؟ مگر ایشان مسئول تنظیم و نشر آثار امام نیست؟

وی افزود: یکی دیگر از امور مغفول در مدخل خمینی روح الله، عدم بازتاب روابط امام با سایر بزرگان از جمله آیت الله العظمی بروجردی است که در این مدخل نام ایشان را نیز بدون هر نوع لقب حوزوی آورده‌اند! این البته نقد روشی است. نسبت امام و الگوی انقلاب اسلامی نیز چندان روشن نیست. آیا اندیشه امام بازتاب انفعالی از فضای جامعه بوده یا ایشان خود مؤسس یک گفتمان ثابت است؟ مفهوم گفتمان گاهی به معنای سیال بودن اشاره دارد. گفتمان تغییر پذیر است اما گفتمان امام (بر پایه ولایت فقیه)، گفتمان ثابت شیعه است. این مسأله چقدر در این مدخل مورد توجه بوده است؟ در این مدخل همچنین روشن نیست که مواضع سیاسی امام با گفتمان ایشان چه نسبتی دارد. کسانی که دغدغه جامعه شناسی معرفت را دارند، گاه زمینه انگار مطلق هستند یا زمینه انگار افراطی‌اند. یک شخصیت بزرگ را تابع شرایط زمان معرفی می کنند، بدون اینکه تفاوتی بین اندیشه‌های ثابت و مواضع مبتنی بر شرایط و موانع متغیر قائل شوند. در این مدخل این نسبت مراعات نشده است.

وی اضافه کرد: یکی دیگر از ایرادات فاحش، تفکیک بین جایگاه دینی و جایگاه سیاسی امام خمینی است. این دو چه نسبتی دارند؟ در این مدخل در ماجرای ارتداد سلمان رشدی ادعا شده که این دو جنبه از هم منفک هستند و ماجرای سلمان رشدی را به جنبه مذهبی امام ربط داده‌اند و از جایگاه سیاسی ایشان منفک کرده‌اند! این دوگانگی فقهی و اندیشه‌ای در امام وجهی ندارد. مگر امام شخصیت دوگانه‌ای دارد که اینطور روایت کرده‌اند؟ چه موافق امام باشیم و چه مخالف ایشان، نسبت اندیشه و مواضع امام روشن است و نمی‌توان آن را نادیده گرفت. مبانی نویسندگان در مدخل چه بازتابی داشته است؟

نعیمیان در پایان گفت: تقریر روشنفکرانه از امام یک آسیب جدی است. یک از افرادی که خودشان به شدت متهم به مصادره امام است، در مصاحبه با نشریه «حریم امام» گفته بود که باید جلوی مصادره امام را بگیرید! در این مدخل نیز شواهد زیادی از تقریر روشنفکرانه از امام به چشم می خورد که با ادبیات سیال منعکس شده است.

انتهای پیام/و