حمام جلفا وشگفتی های زیبای دیدنی آن
مهدی علیزاده
۱۵ مرداد ۰۳
0۰1
شهر جلفا از محبوب‌ترین و معروف‌ترین مقاصد گردشگری بعد از تبریز در استان آذربایجان شرقی است و هر سال گردشگران زیادی را به‌سوی خود جذب می‌کند. این شهر به‌واسطه قرار گرفتن در منطقه مرزی، مراکز خرید و مراکز تجاری بسیاری زیادی دارد و به یکی از قطب‌های تجاری کشور بدل شده است. حمام جلفا از بناهای تاریخی و دیدنی‌های جلفا این شهر محسوب می‌شود که معماری منحصربه‌فردی دارد.
موزه و حمام تاریخی جلفا در جنوب شرقی شهر جلفای استان آذربایجان شرقی، حدفاصل گمرک و تاسیسات راه‌سازی قرار گرفته است. این حمام روی نقشه در ساحل جنوبی رود ارس و ۷۰ کیلومتری روستای کردشت مشخص شده است. این حمام با شهر تبریز ۱۳۶ کیلومتر (یک ساعت و ۴۶ دقیقه) و ۶۵ کیلومتر با شمال مرند فاصله دارد.
مسیر دسترسی به حمام تاریخی جلفا
برای بازدید از حمام زیبای جلفا باید به‌سمت شمال غرب کشور و استان آذربایجان شرقی سفر کنید. مهم‌ترین ویژگی منطقه جلفا، بهره‌مندی از راه‌آهن سراسری است که با عبور از تبریز شما را به جلفا می‌رساند و امتداد آن به آسیای میانه و قفقاز می‌رسد. این راه‌آهن سراسری به شما این امکان را می‌دهد تا از تهران، کرج، قزوین و زنجان به آسانی خود را به تبریز برسانید و از آنجا با قطار به‌سمت جلفا بروید. این قطار همه‌روزه ساعت ۹ از ایستگاه تبریز به‌سمت جلفا حرکت می‌کند. ایستگاه راه‌آهن تبریز تا جلفا حدود ۱۰۸ کیلومتر فاصله دارد و شما با قطار این مسیر را در حدود دو ساعت و ۳۰ دقیقه طی خواهید کرد.
تاریخچه حمام تاریخی جلفا
حمام جلفا را به جرئت می‌توان یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های تاریخی ایران دانست. متاسفانه، اسناد تاریخی کاملی در مورد این بنای ارزشمند وجود ندارد؛ اما پژوهشگران قدمت بنای حمام جلفا را با توجه به‌شکل طراحی و فضای داخلی بیش از ۱۰۰ سال تخمین زده‌اند. برخی آن را همچون حمام‌های مطرح قره‌ضیاءالدین و کردشت از دارایی‌های عباس میرزا نایب‌السلطنه فتعلی‌شاه قاجار می‌دانند؛ اما سند تاریخی برای اثبات این ادعا وجود ندارد. بر طبق این پژوهش‌ها حمام جلفا برای لشکریان ایران در جهبه جنگ با روسیه توسط عباس میرزا بنا شده است.
مکانی که حمام جلفا روی آن احداث شده در گذشته محل عبور و توقف کاروان‌ها بود
بر اساس تحقیقات صورت گرفته مکانی که حمام جلفا روی آن احداث شده در گذشته محل عبور و توقف کاروان‌ها و مسافران بوده است. این حمام که در مسیر تبریز به جلفا قرار دارد، مکانی بود که کاروان‌ها پیش از عبور از رود ارس، از رودخانه های مرزی ایران، در آن به استراحت می‌پرداختند. به همین جهت احتمال می‌رود که حمام جلفا بیشتر توسط تاجران، مسافران و افراد نظامی مورد استفاده قرار می‌گرفت که محافظ شهر و این کاروان‌ها بودند. آب این حمام از طریق قناتی در روستای شجاع آباد تامین می‌شد و طبق روال آن زمان برای گرم کردن آب از هیزم استفاده می‌کردند.
حمام تاریخی جلفا به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی استان آذربایجانی شرقی، در سال ۱۳۸۷ با شماره ۲۵۳۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. اخیرا بخش‌هایی از این حمام تاریخی به نگهداری اشیای قدیمی و ارزشمند منطقه جلفا اختصاص داده شده است و علاوه بر آن در فضای حمام جلفا کافه‌ای سنتی نیز تاسیس شده که می‌توانید ساعاتی را در آن سپری کنید.
معماری حمام تاریخی جلفا
معماری حمام تاریخی جلفا بسیار منحصربه‌فرد است. این بنا با مساحتی در حدود ۵۰۰ متر مربع تاسیسات وسیعی همچون رختکن، سربینه، گرم خانه و صحن دارد. ستون‌های سنگی حمام جلفا از سه بخش ته ستون، ساقه ستون و سرستون‌هایی مقرنس‌کاری شده (نوعی تزیین در معماری که با گچ یا کاشی طاقچه‌بندی می‌کند) تشکیل شده است و گنبدها و قوس‌های بنا مولفه‌های نزدیک و شباهت‌های زیادی به معماری دوره قاجار دارد.
گنبد گرمخانه حمام جلفا روی چهار ستون سنگی قرار گرفته است و در اطراف آن هشت گنبد دیگر نیز وجود دارند که به ابهت و معماری چشم‌گیر آن می‌افزایند. علاوه بر این، گنبد مرتفع دیگری در مرکز رختکن این حمام روی چهار ستون با گچ‌بری‌های زیبا بالا رفته است. تا به امروز حمام جلفا چندین مرتبه مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است. گنبد‌های آسیب دیده و طاق‌های شکسته آن نیز ترمیم و بسیاری از دیوارها و ستون‌های آن، تقویت و کاهگل پشت‌بام بازسازی شده‌اند. این بنا را می‌توان از جهت طراحی و معماری و رعایت تناسبات با بسیاری آثار تاریخی برجسته کشور قیاس کرد.
شرایط بازدید از حمام تاریخی جلفا
برای بازدید از این مجموعه می‌توانید هرروز از ساعت ۹ تا ۱۷ مراجعه کنید. برای بازدید از حمام تاریخی جلفا به نیم ساعت زمان احتیاج دارید. متاسفانه اطلاعات دقیقی در مورد هزینه بلیط در دسترس نیست. بهترین زمان سفر برای بازدید از حمام جلفا بهار تا اوایل پاییز است.
جاهای دیدنی جلفا
کلیسای سنت استپانوس
یکی از مهم‌ترین کلیساهای ایران و دومین کلیسای حائز اهمیت ارمنیان، کلیسای سنت استپانوس است. این کلیسا به نام یکی از مبلغان مسیح ثبت شده است و در شهرستان جلفا و در حاشیه رود ارس قرار دارد. از جمله بخش‌های اصلی کلیسای سنت استپانوس برج ناقوس، نمازخانه و اجاق دانیال (از قدیسین قرن پنجم) هستند. این کلیسا شباهت زیادی به قلعه‌های مستحکم دوره ساسانی دارد.
کلیسای سنت استپانوس دارای هفت برج نگهبانانی، پنج پشت‌بند استوانه‌ای سنگی و دروازه‌های بی‌نظیری از جنس چوب و آهن در بخش غربی خود است. برج ناقوس این کلیسا روی ایوانی دو طبقه در بخش جنوبی قرار دارد و با نقش‌برجسته‌هایی از صلیب، ترنج، ستاره هشت‌پر تزیین شده است. در طاق‌نمای دروازه‌های کلیسای سنت استپانوس نیز می‌توان نقاشی‌هایی به‌غایت زیبا از حضرت مریم و دوران کودکی حضرت عیسی (ع) را مشاهده کرد. درب نمازخانه این کلیسا نیز تزییناتی منحصربه‌فرد دارد و با هنر منبت‌کاری تزیین شده است. بر طبق مشاهدات در این درب بیش از هزاران تکه چوب مورد استفاده قرار گرفته است.
پارک درنا و کاروانسرای خواجه نظر
پارک درنا در مسیر خروجی شهر جلفا و در فاصله پنج کیلومتری از شهر فرصت خوبی برای استراحت مسافران است. دقیقا چسپیده به این پارک بقایای کاروانسرایی تاریخی به نام کاروانسرای «خواجه نظر» قرار دارد. بر طبق گفته «تاورنیه» فرانسوی، خواجه نظر از ارامنه معتبر و تاجران خوب بود. او در شهر زادگاه خود دو کاروان‌سرا در دو سمت رود ارس برپا کرد تا افرادی که از آب ارس می‌گذرند شب را در آنجا استراحت کنند. خواجه نظر به‌واسطه اعتباری که نزد شاه عباس صفوی داشت، به‌عنوان کلانتر ارامنه انتخاب شد. این کاروان‌سرا در ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. کاروانسرای خواجه نظر حیاطی در وسط دارد و سه ایوان در سه طرف آن طراحی شده است.
پارک درنا چشم‌اندازی زیبا به کوه‌های سرخ و رود ارس دارد. این پارک بسیار وسیع است و شما می‌توانید به‌راحتی چند ساعتی را در آن سپری کنید. در بخش‌های مختلف پارک آلاچیق‌هایی برای استراحت مسافران در نظر گرفته شده‌اند و جلوی در اصلی آن مجسمه‌های زیبایی از درنا دیده می‌شود.
کلیسای چوپان
کلیسای چوپان با قدمتی از قرن ۱۶ میلادی، در ساحل رود ارس قرار گرفته است. این کلیسا در میان مردم محلی به نام ناخیرچی شهرت دارد. نمای بیرونی کلیسای چوپان به‌صورت مربعی به ابعاد ۷٫۷ در ۵٫۷ متر است و در چهار طرف گنبد کوچک و دایره‌ای این بنا نورگیر‌هایی در چهار جهت دیده می‌شوند.
برخلاف طراحی بیرونی، فضای داخلی آن که در واقع کلیسای کوچک (Chapel) محسوب می‌شود، به‌صورت صلیب طراحی شده است. کلیسای چوپان در سال ۲۰۰۸ میلادی در فهرست میراث جهانی و در اسفند سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این‌طور به نظر می‌رسد که این کلیسا محل عبادت چوپانان ارمنی ساکن روستاهای اطراف بوده است.
پل ضیاء الملک
پل ضیاء الملک از پل‌های روی رودخانه ارس است که درباره زمان ساخت آن تردیدهایی وجود دارد. برخی زمان ساخت آن را به سال‌های پیش از میلاد و تمدن باستانی اورارتو نسبت می‌دهند و اعتقاد دارند که در گذر زمان تخریب و بازسازی شده است. برخی دیگر نیز آن را به دوره شاه عباس صفوی نسبت می‌دهند. بسیاری مهم‌ترین علت تخریب اصلی پل ضیا‌ءالملک را لشکرکشی‌های متعدد و جنگ‌ها می‌دانند.
پل ضیاء الملک در در ۱۰ دی ماه ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این پل قرار گرفتن بخشی از آن در خاک جمهوری خودمختار نخجوان است. پایه‌های پل ضیاء الملک از سنگ‌های تراش‌خورده و ویژه‌ای ساخته شده است. این پایه‌ها ۱۰ متر از سطح رودخانه فاصله دارند و قطر آن‌ها ۶٫۵ متر است. برج‌های این پل نیز در حدود ۲۰ متر ارتفاع دارند. متاسفانه آنچه که امروز از پل ضیاء الملک در ایران باقی مانده تنها یک دیوار و ستون بلند است.
شواهد نشان می‌دهند که پل ضیاء الملک، پل ارتباطی میان روستاهای کوچک و مهاجرنشین ورهرام و قلعه شهر بوده است. بر اساس برخی از طرح‌های تخمینی، تاج این پل، راه اصلی ورود به دروازه قلعه به حساب می‌آمده است.
آبشار آسیاب خرابه
آسیاب خراب یکی دیگر از جاهای دیدنی جلفا است که نزدیک مرز ایران و جمهوری آذربایجان قرار دارد. این مکان که در گذشته به‌عنوان آسیاب مورد استفاده قرار می‌گرفت، در حال حاضر از کار افتاده است و به همین دلیل آن را با نام آسیاب خرابه می‌شناسند. آبشار آسیاب خرابه نیز به‌دلیل همین بقایا به این نام شهرت دارد. در مسیر رسیدن به آبشار آسیاب خرابه می‌توانید از مناظر طبیعی شگفت‌انگیز اطراف خود همچون رودخانه ارس و کوه باشکوه آرارات لذت ببرید.
برای رسیدن به آبشار آسیاب خرابه باید از جاده جلفا به هادی شهر (علمدار به گرگر) استفاده و جاده‌ای خاکی را در نزدیکی مرز ایران و جمهوری آذربایجان طی کنید. شما از علمدار تا آسیاب خرابه در حدود ۲۷ کیلومتر راه در پیش خواهید داشت.
حمام روستای کردشت
حمام کردشت یکی از آثار تاریخی به‌جای مانده از دوران صفویه و سلطنت شاه عباس است. این حمام در دوران صفویه فقط مورد استفاده شاهان بوده است؛ اما در دوره قاجار پس از اعمال تغییراتی مورد استفاده عموم مردم قرار می‌گیرد. بر اساس اسناد تاریخی در زمان حمله روس‌ها به ایران، عباس میرزا، ولیعهد قاجار کردشت را به‌عنوان پایگاهی برای مبارزه انتخاب می‌کند و در همان زمان بناهای متعددی را در این روستا می‌سازد که از جمله مهم‌ترین آن‌ها همین حمام و قلعه کردشت است.
آب مورد نیاز برای شست‌وشو در این حمام از طریق رود ارس تامین و آب داغ این حمام نیز از طریق کانالی به حوضچه‌های گرمخانه منتقل می‌شد. «تون» کانون آتش حمام بود و در آن از چوب و زغال برای گرم کردن آب حمام و دیگی بزرگی به نام هفت جوش استفاده می‌کردند. هفت جوش دیگی بود که از آلیاژی سختی شامل هفت فلز همچون روی، مس، قلع و سرب ساخته می‌شد. به‌طور معمول برای گرم ماندن فضای تون سقف آن را قیراندود می‌کردند؛ سقف گنبدی شکل تون حمام کردشت نیز به همین شکل طراحی شده است.
روستای اوشتبین
در روستای اوشتبین آثار تاریخی همچون کتیبه‌های کهن مربوط به شاه طهماسب، شاه عباس صفوی، کتیبه مرمرین آرامگاه خواجه ملک کدخدا به تاریخ ۸۴۳ هجری قمری و کتیبه‌ای دیگر متعلق به خواجه احمد به تاریخ ۹۷۶ هجری قمری و گورستانی قدیمی وجود دارد. برای برخی از سنگ‌نوشته‌های موجود در این گورستان قدمتی برابر با ۸۰۰ سال تخمین زده‌اند.
از دیگر آثار ارزشمند روستای اوشتبین می‌توان به مقبره شاعر نامدار آذربایجان، ابوالقاسم نباتی اشاره کرد که روی تپه‌ای در پایین روستا قرار دارد.روستای پلکانی و زیبای اوشتبین با ارتفاع ۳,۲۶۰ متر از سطح دریا یکی دیگر از دیدنی‌های جلفا است. این روستا که در بخش سیه‌رود شهرستان جلفا قرار داد، در میان سه کوه بلند قرار دارد و بسیاری باور دارند انتخاب نام این روستا نیز از به همین دلیل است.
منطقه حفاظت‌شده مراکان
یکی از مناطق حفاظت شده ارزشمند کشور، مراکان است. این منطقه حفاظت‌شده در بخش‌هایی از دو استان آذربایجان‌شرقی (شهرستان‌های مرند و جلفا) و آذربایجان‌غربی (شهرستان‌های پلدشت، چایپاره و خوی) قرار دارد. در حدود ۷۰ درصد پوشش گیاهی منطقه حفاظت‌شده مراکان را درختان بلوط تشکیل می‌دهند؛ اما به‌صورت پراکنده گونه‌های گیاهی دیگری همچون ولیک، زالزالک، بنه، کیکم، گردو، بادام وحشی و سماق و تک درختان سیب، گلابی، گوجه وحشی و نسترن نیز در این منطقه دیده می‌شود.
تا به امروز در منطقه حفاظت‌شده مراکان گونه‌های مختلف حیوانات شناسایی شده است که از جلمه آن‌ها می‌توان از خرس قهوه‌ای، سنجاب ایرانی، گراز، گرگ، خرگوش، لک‌لک سفید، کشیم بزرگ، شاه بوف، قرقی، قوچ و میش ارمنی، بز، پلنگ، سیاه گوش، هامستر خاکستری، روباه، شغال، گربه وحشی، گراز، خرگوش، سمور نام برد. این همچنین منطقه زیستگاه پرندگان نادر و زیبایی همچون هما، عقاب طلایی، بالابان، کبک دری، تیهو، کبک چیل، کرکس مصری، دال و زاغ بور نیز محسوب می‌شود. منطقه حفاظت‌شده مراکان از شمال و شمال شرقی با شهرهای جلفا و هادی شهر و در جنوب غربی با شهر قره ضیاءالدین محصور شده است.
