خلیج فارس در سفرنامه اروپایی‌‌های قرن پانزدهم

خبرگزاری فارس ـ گروه تاریخ: خلیج فارس این گلوگاه حساس و حیاتی ایران، در جنگ‌های پر تحرک سیاست و اقتصاد، در دنیای گذشته و حال، نقشی ارزنده و فعال را ایفا کرده و می‌کند.

به گفته «چارلز بلگریو» انگلیسی، خلیج فارس، نخستین دریایی است که توانسته است در آن به دریانوردی بپردازد.

ونیزی‌ها

از زمان صفویه به بعد، جهانگردان و مبلغان مسیحی بسیاری به ایران آمدند و از آنان سفرنامه‌های بسیاری به‌جامانده است، اما از قبل از روزگار صفویه از جهانگردانی که سفرنامه‌ای به یادگار گذاشته‌اند جز «مارکوپولو» و «کلاویخو» و چند تن بازرگان ونیزی، کس دیگری را نمی‌شناسم.

از میان کشورهای اروپایی که در اوایل قرن پانزدهم با مشرق زمین شروع به تجارت کرده بودند، از همه مهم‌تر، ایالات ونیز و ژنوا بودند که تجارت بسیار وسیعی با شرق داشتند. اما بعدها وقتی تفوق تجارتی این دو شهر از میان رفت، ملل دیگر اروپا در صدد پیدا کردن راه جدیدی برآمدند که بدون مزاحمت عثمانی‌ها و امرای مملوک مصر از ثروت بی‌حساب مشرق زمین ازجمله هند استفاده کنند و در این زمینه پرتغالی‌ها بیش از سایرین بذل مجاهدت نمودند و کم‌کم تجارت میان شرق و غرب، گاهی از طریق خلیج‌فارس و گاهی از طریق دریای احمر آغاز گردید.

مارکوپولوی ونیزی در سفرنامه خود به جزیره هرمز به‌عنوان مرکز مبادلات تجاری می‌نگرد و به شرایط خاص تجاری خلیج‌فارس اشاره می‌کند و می‌گوید: شرایط خاص خلیج‌فارس از دوران قدیم مورد توجه تجار، سوداگران و جهانگشایان قرار گرفته و از طریق همین شاهراه آبی بوده است که کالاها ازجمله سنگ‌های قیمتی، مروارید و منسوجات زربفت و عاج و کالاهای دیگر مبادله می‌شده. او هرمز را مرکز تجاری بزرگی می‌داند و آن را مهم‌ترین مرکز تجاری در ایران معرفی می‌کند.

اسپانیایی‌ها

کلاویخو سیاح و سفیر اسپانیایی نیز ازجمله سیاحان قبل از روزگار صفویه است که از طرف دربار اسپانیا، جهت سفر به ایران انتخاب شده بود.

او در سفرنامه‌اش به کشتی‌های تجاری خلیج‌فارس و چگونگی نقل و انتقال کالا اشاره می‌کند و می‌نویسد: همه کشتی‌هایی که در خلیج‌فارس هستند از الوار ساخته می‌شوند، بدون آنکه در آنها میخ آهنی به کار رود. به‌جای آن میخ چوبی استعمال می‌کنند و نیز تخته را دم چلچله‌وار در هم می‌کنند تا استوار و محکم شود و از هم نگسلد.

او می‌افزاید: اگر آنها را به این طریق نمی‌ساختند یعنی میخ آهنی به کار می‌بردند بی‌درنگ از اثر سنگ‌های آهن‌ربایی که در ژرفای دریاست، جدا می‌شد و کشتی متلاشی می‌گشت. این کشتی‌ها مروارید به شهر هرمز می‌آورند تا در آنجا آنها را پرداخت کرده و سوراخ کنند و با این کشتی‌ها، یاقوت که بهترین نوع آن فقط در چین یافت و همچنین ادویه، آورده می‌شود.

دن گارسیا دسیلوا فیگو تروا، سفیر اسپانیا در دربار شاه‌عباس اول است و سفرنامه او، از معتبرترین منابع محسوب می‌شود. شرح جنگ هرمز که او در هنگام بازگشت از ایران می‌بیند و می‌نویسد، سندی معتبر برای علل تصرف هرمز به‌دست ایرانیان و عتبات آن است اما به دلیل حجم زیاد و فضای کم، مجالی برای پرداختن به آن نیست.

او به وضع جغرافیای خلیج‌فارس اشاره می‌کند و می‌نویسد: این خلیج از جایی که مصبش بسیار تنگ است، یعنی بین دماغه رأس‌المسندام و ساحل مقابل موغستان، به‌سوی مغرب و جنوب غربی گسترده می‌شود و تا نیالو که پنجاه فرسنگ آن‌سوتر قرار گرفته است لنگرگاهی بزرگ را در طول جزیره قشم تشکیل می‌دهد و پس‌ازآن تا بصره و سپس تا مصب رود فرات بیشتر به طرف مغرب و شمال غربی کشیده می‌شود. در وسط خلیج، که در ازای آن خیلی بیشتر از پهنای آن است، جزیره حاصلخیز بحرین قرار دارد و به سبب مرواریدهای گرانبهایی که در سواحلش صید می‌شود، در سراسر مشرق زمین نام‌آور است.

پرتغالی‌ها

آبراه خلیج‌فارس همواره مطمح نظر سیاست‌های جهانی بوده و ملل مختلف برای بسط نفوذ خود راه‌های فراوانی را به نمایش و آزمایش گذاشتند. اولین آزمایش و از آن پس یورش را پرتغالی‌ها آغاز کردند. پرتغالی‌ها، حدود صد سال کنترل خلیج‌فارس را به دست گرفته و هرگونه آ«د و رفت کشتی‌ها را تحت نظر داشتند و سرانجام پس از مأموریت خرابکارانه خود، سواحل ایران را غارت و بنادر دهکده‌ها را ویران و زنان و کودکان و مردان را قتل عام کردند. (بلگریو، ۱۳۶۹: ۱۶ـ۱۷)

قابل توجه است که مهم‌ترین کالاهایی که تا پایان قرن نوزدهم در خلیج‌فارس مورد معامله قرار می‌گرفت، ادویه، مروارید و ابریشم بود.

در این میان، دولت‌های استعماری غربی به دنبال کسب انحصار تجارت ابریشم از کشورهای آسیایی و اقوام ساکن حاشیه خلیج‌فارس بودند. تا این‌که راه دریایی «دماغه امیدنیک (در انتهای قاره آفریقا) به وسیله «واسکو دوگامای» پرتغالی در سال ۱۴۹۷ کشف شد. پس‌ازآن، این راه به صورت یک از شاهراه‌های تجاری بین اروپا و مشرق زمین درآمد. ارزش و اهمیت این شاهراه، تا بیش از ۳.۵ قرن بعد یعنی تا حفر و استفاده از کانال سوئز در سال ۱۸۶۹ همچنان به قوت خود باقی بود. (اسدی، ۱۳۸۴: ۱۱ـ۱۳)

درنهایت در سال ۱۶۲۵، نیروی دریایی پرتغال در جنگی دریایی از نیروی دریایی انگلستان که با شاه‌عباس متحد شده بودند، شکست خورد و پس‌ازاین شکست، تمامی قدرت و نفوذ آنان در منطقه خلیج‌فارس پس از نزدیک به یک قرن و نیم به پایان رسید. (اسدی، ۱۳۸۴: ۲۶)

یکی از سیاحان پرتغالی خلیج‌فارس، «گرگوریو پریدا فیدالگو»، سفیر پرتغالی حکومت «گوا» در هند است که به نواحی خلیج‌فارس سفر کرده و به ویژه در بندر کنگ در ایران اقامت داشته است. این سیاح پس از سفری دور و دراز با اسب و خیمه و سایر تجهیزات و با مترجم و مهماندار ایرانی، از راه لار و شیراز عازم دربار اصفهان می‌شود. زمان سفر این سفیر، مصادف است با اواخر دوران صفوی که افول این سلسله آغاز شده بود و همچنین با ضعف نیروی دریایی پرتغال و جایگزینی این یرو به وسیله نیروی دریایی انگلیس نیز مقارن بود. او به بررسی وضع بندر مذکور می‌پردازد و می‌نویسید: «بندر کنگ که کاملاً بر روی دریا باز بود از نظر دفاعی دارای موقعیت بدی بود». او می‌افزاید: «کنگ بندر نیست، بلکه ساحل بسیار مطمئنی است در منتهی‌الیه عربستان و بدون معارض که خلیج‌فارس را مانند سدی در مقابل ضربات اقیانوس شرقی مسدود می‌کند.» (فیدالگو، ۱۳۵۷:۱۲) .

انتهای پیام/