روستای صور تبریز بهتر بشناسیم

روستای صور
روستای تاریخی صور یکی از روستاهای مهم گردشگری شهرستان بناب محسوب می‌شود که با توجه به معماری خاص و منحصربه‌فردش، همواره مورد توجه گردشگران است. این روستای زیبا که جزو جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی قرار دارد، دارای خانه‌های آجری است که روی خانه‌های دست‌کند صخره‌ای گذشته بنا شده‌اند. روستای صور بناب و معماری صخره‌ای آن به شماره ۳۰۸۶ در تاریخ ۱۷ بهمن ماه ۱۳۷۹ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
روستای صور کجاست؟
صور، دهی از دهستان بناجوی شمالی در بخش مرکزی شهرستان بناب است که در ۲۴ کیلومتری شمال شرقی بناب قرار گرفته است. رودخانه قلعه چای از دو کیلومتری شمال غرب روستا می‌گذرد. کوه دوزلاغ در شمال، کوه پلی گونی در شرق و کوه فرهاد داش در یک کیلومتری جنوب شرقی روستا خودنمایی می‌کنند
معرفی روستای صور
روستای تاریخی صور با قدمت حدود ۳۰۰۰ سال دارای ساخت دوطبقه‌ای است؛ چنانکه خانه‌های آجری فعلی این روستا روی خانه‌های دست‌کنده‌ صخره‌ای گذشته بنا شده‌اند. در حقیقت این روستا در گذشته یک روستای زیرزمینی بوده است که به‌مرور زمان اهالی آن به ساخت خانه‌های روی زمین پرداخته‌اند. در حال حاضر ۲۸ خانه زیرزمینی متروکه در این روستا باقی مانده‌ است که امکان اسکان در این خانه‌ها همچنان وجود دارد. روستای صور و معماری صخره‌ای آن که از جاهای دیدنی بناب محسوب می‌شود، در تاریخ ۱۷ بهمن ماه ۱۳۷۹ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

یکی دیگر از جذابیت‌های روستای صور، قرارگیری آن در دامنه شیب‌دار کوه و ساختار پلکانی خانه‌ها به حساب می‌آید؛ به‌گونه‌ای که پشت‌بام هر خانه‌، حیاط خانه بالادستی است.

در حال حاضر چشمه‌ای نسبتا پر آب در مرکز روستا قرار دارد که آب شرب روستا از آن تامین می‌شود. این منطقه به‌دلیل کوهستانی بودن آب فراوانی دارد و زمستان‌های آن طولانی است. همچنین تونل زیرزمینی قنات برای آب‌رسانی به اهالی روستا از قدیم‌الایام وجود دارد.

جالب اینکه گروه غارنوردان بنابی موفق به شناسایی و کشف ۱۸ غار جدید در روستای تاریخی و صخره‌ای صور شده‌اند. در دو سمت راست و چپ رودخانه‌ای که از وسط روستا می‌گذرد، غارها از جنوب به شمال امتداد یافته‌اند
تشکیلات صخره‌ای صور با توجه به فرم معماری و حالت غارمانندی که دارد، بیش از هر بنای دیگر به معابد مهری شبیه است. معابدی که همگی در سینه کوه کنده شده‌اند و جز یک مدخل کوچک، راه ورودی دیگری ندارند. پراکندگی فضاهای مجموعه از قبیل اتاق‌ها، طاقچه‌ها، تالارها، آخورها و سکوهای ویژه هر یک از واحدها، به آن شکل معابد مهری داده است که از هر قسمت برای مراسم خاص یا فعالیت‌های نجومی استفاده می‌شد.

از طرفی این گمان می‌رود که امکانات امن و مخفی این نقطه دورافتاده از قرن هفت به بعد برای اجتماع صوفیان به کار می‌رفت. مهم‌ترین ویژگی تاسیسات صخره‌ای صور را می‌توان فضای زیرزمینی و تاریکی و انزوایی دانست که در اعماق کوه‌های دوردست ایجاد شده است. جالب اینکه تمام فضاهای موجود در آن به‌وسیله معابر مخفی و زیرزمینی به یکدیگر متصل می‌شدند و از طریق تونلی عمیق و طولانی که از زیر دره آق‌آتلو می‌گذرد، واحدهای مختلف دو سوی دره با هم ارتباط داشتند. مسلما ایجاد چنین شبکه ارتباطی گسترده در شرایط سخت کوهستانی برای آفرینندگان آن یک شاهکار محسوب می‌شود.

چند سالی است که منطقه صور و توتاخانه به‌عنوان منطقه نمونه گردشکری مطرح شده‌اند؛ اما بی‌توجه به زیرساخت‌ها مانع از رشد و رونق این مکان‌های زیبا و تاریخی شده‌ است.

اصغر بالغ، کارشناس و پژوهشگر میراث فرهنگی و گردشگری در خصوص این روستای تاریخی می‌گوید:

روستای صخره‌ای صور زمانی به وجود آمد که عده‌ای از اهالی منطقه برای فرار از دشمن و در امان ماندن از آسیب جنگجویان متجاوز، از شهرها به مناطق امن کوهستانی پناه برده بودند و در این مکان با کندن دل صخره‌ها و کوه‌ها، خانه‌های سنگی را به‌عنوان پناهگاه و محل زندگی انتخاب کردند. آن‌ها سال‌ها بعد از این غارها بیرون آمدند و خانه‌هایی روی آن‌ها بنا کرده و سپس از این غارها برای محل نگهداری دام‌ها و علوفه استفاده کردند.
معماری روستای صور
معماری صخره‌ای صور نخستین بار در سال ۱۳۷۶ هجری شمسی از سوی اداره میراث فرهنگی شهرستان بناب شناسایی شد. روستای صور در دره‌ای است که دو طرف آن منازل مسکونی قرار دارد. رودخانه‌ای در میانه روستا جاری است که روستا را به دو قسمت شمالی-جنوبی تقسیم می‌کند.

معماری‌های صخره‌ای نیز در دو جهت و در زیر خانه‌های مسکونی فعلی قرار گرفته‌اند. بنا به اظهارات مردم محلی در اکثر این واحدها معماری صخره‌ای وجود داشته است که تعداد زیادی از آن‌ها به مرور زمان پر شده‌اند و نیاز به پاک‌سازی دارند. این معماری از سمت ورودی روستا در جنوب آغاز می‌شود و به‌سمت شرق ادامه دارد. به گفته مردم بومی حتی در قسمت شمالی فضاهای بزرگ‌تری نیز وجود داشته که هم‌اکنون پر شده است.

هر واحد صخره‌ای شامل اتاق نشیمن، طویله، انباری با پلان‌های مدور و بعضا بیضی است که در وسط اتاق نشیمن سکویی با ارتفاع ۸۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر تعبیه شده است که بالای آن، فضایی گنبدی شکل با نورگیری برای روشنایی وجود دارد.

طویله دورتادور سکوی اتاق نشیمن قرار گرفته است. آغل‌ها را در کنار سکوی نشیمن در داخل سنگ به‌شکل ماهرانه‌ای کنده‌اند و حتی جای بستن حیوانات را در کنار آغل به‌صورت حلقه‌های تراشیده‌اند. در گوشه‌هایی از این مجموعه‌ها، فضاهایی به‌عنوان انباری تعبیه شده است. در دیوارها و پایه‌های سنگی حفره‌هایی دیده می‌شود که بیانگر محل‌های پیه‌سوز است. همچنین سوراخ‌هایی روی دیوارها به چشم می‌خورد که به‌عنوان قلاب برای آویزان کردن یا بستن وسایل به کار می‌رفتند. از هر واحد صخره‌ای راهی به واحد کناری وجود دارد و بنا به اظهارات مردم محلی این فضاها در چند طبقه هستند که به زیرزمین معماری صخره‌ای راه می‌یابند.
داخل معماری فوق تاریک و تنها روشنایی آن، نورگیرهای بسیار کوچک و روزنه‌های سقف هستند. فضاها، طاقچه‌ها، طاق‌نماها، حفره‌ها، آغل‌ها و… همگی به‌وسیله کلنگ ایجاد شده‌اند که هنوز آثار آن دیده می‌شود. سنگ مورد استفاده برای ساخت نیز سنگ ماسه‌ای است. دالان‌های چوبی ورودی این معماری‌ را برای جلوگیری از نفوذ آب باران و برف پوشانده‌اند. همچنین در برخی از خانه‌ها هنگام کندن کوه، ستون‌هایی تراشیده‌اند که از آن برای حفاظ سقف استفاده می‌شد. پوشش بام خانه‌ها از گنبد بود و دریچه‌هایی برای عبور نور آفتاب در خانه‌ها وجود داشت.

در حال حاضر خانه‌های روستایی روی این معماری صخره‌ای قرار دارند. طبقه فوقانی که توسط روستاییان ساخته شده است، به فضای مسکونی اختصاص دارد. طبقه پایین یا همکف که تاسیسات غار را شامل می‌شود، محل نگهداری احشام یا محصولات کشاورزی خانواده هاست.

برخی کارشناسان معتقدند ویژگی‌های بافت تاریخی این روستا مهم‌تر از روستای کندوان است. در حال حاضر این روستا جزو روستاهای زنده کشور محسوب می‌شود و خانه‌های اهالی آن به‌وسیله کلنگ و ابزار انسانی در دل کوه ساخته شده است. موضوعی که این غارها را برجسته و حائز اهمیت می‌کند، پیچیدگی در ساختار معماری آن‌ها است و از همین رو، ساختار معماری غارهای صور پیشرفته‌تر از کله‌قندهای کندوان است. در واقع، غارهای کندوان به‌شکل ساده ساخته شده‌اند؛ اما خاک غارهای صور به‌مرور زمان از خاک ماسه‌ای به سنگ ماسه‌ای تبدیل شده‌اند و از مقاومت و ویژگی منحصربه‌فردی برخوردار هستند. همچنین در داخل غارهای صور گودال‌های کوچکی وجود دارد که برای ذخیره آب استفاده می‌شدند. به احتمال زیاد تاریخ ساختاری این غارها به دوران غارنشینی می‌رسد؛ ولی از لحاظ تنوع خاک‌شناسی با خاک کندوان یکی است.