چاپ خاطرات تابوشکنی بود/ اهمیت نگارش تاریخ در اوایل انقلاب از دید رهبر انقلاب

به گزارش خبرگزاری فارس، حجت‌الاسلام روح‌الله حسینیان در زمره آن دسته از مسئولان جمهوری اسلامی به شمار می‌آید که در سوابق خود دو دوره کاری کاملاً متفاوت را تجربه کرده است. وی که در سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب با ورود به دستگاه قضایی و فعالیت در دادستانی انقلاب اسلامی مشهد، تهران و سیستان و بلوچستان و نیز دادگاه ویژه روحانیت و حتی وزارت اطلاعات، عملاً به عنوان یک شخصیت قضایی و اطلاعاتی شناخته شد، پس از مدتی تغییر مسیر داد و با حضور در مرکز اسناد انقلاب اسلامی، قدم به عرصه تاریخ‌پژوهی و تاریخ‌نگاری گذاشت و سال‌های متمادی از دوران خدمت خود را صرف تاریخ انقلاب اسلامی کرد و در کسوت یک مورخ، کتب تاریخی متعددی را به رشته تحریر درآورد که بی‌شک مجموعه ۵ جلدی «انقلاب اسلامی در ایران: زمینه‌ها، چگونگی و چرایی» سرآمد آنهاست. وی همچنان ریاست یکی از مهمترین مراکز تاریخ‌نگاری کشور را بر عهده دارد.

مجله عصر اندیشه در جدیدترین شماره خود با وی گفت‌وگو کرده است که بخشی از آن در پی می‌آید:

* بر اساس چه ضرورتی وارد مرکز اسناد انقلاب اسلامی شدید و چه اقداماتی را پس از ورودتان صورت دادید؟
تاریخ نگاری و تدوین تاریخِ واقعه­‌ای مانند انقلاب اسلامی بسیار مهم است؛ چه در راستای آسیب­‌شناسی آن واقعه، چه در ارائه آن به نسل­های آینده و چه در پیگیری علل و اسبابی که موجب به وجود آمدن آن واقعه شده­‌اند.
یکی از دغدغه­‌های حضرت امام قبل از پیروزی انقلاب اسلامی مسئله نگارش تاریخ انقلاب اسلامی بود که در پیامی که در سال ۱۳۵۷ در رابطه با شهادت مردم «جهرم» و «کرمان» صادر کردند، بر آن تأکید ورزیدند با این مضمون که «از هم اکنون باید کسانی باشند که حوادث تاریخ انقلاب اسلامی را با انگیزه­‌های آن برای نسل­‌های آینده روشن کنند و چه­‌بسا چیزهایی امروز برای شما واضح، روشن و آشکار است ولی بر اثر مرور زمان تغییر پیدا می­کند.»
من از مقام معظم رهبری شنیدم که می­‌فرمودند: «این­قدر نگارش تاریخ در اوایل انقلاب اسلامی برای ما اهمیت داشت که یک بار با آقای هاشمی تصمیم گرفتیم یکی از ما کارهای اجرایی را رها کند و به نگارش تاریخ انقلاب اسلامی و سر و سامان دادن به این موضوع بپردازد.»
تجربه­‌ای که ما از تاریخ داریم همین است که سهل­‌انگاری در نگارش تاریخِ وقایع موجب شده است ماهیت حوادث اسلامی و انقلاب­‌های اسلامی یعنی انقلاب­‌هایی که اسلام در آن نقش برجسته­‌ای دارد، به دلیل کم­‌کاری دوستان و پرکاری مخالفین تقریباً به شکل مقوله­‌ای منحرف شده به دست ما برسد.
به عنوان نمونه جریان تحریم تنباکو توسط مرجعی به نام «میرزای شیرازی» و مراجع محلی ایران مانند «میرزای آشتیانی» و بسیاری از علما در تبریز، شیراز، اصفهان و خراسان پیگیری شد و به ثمر نشست و موجب عقب­‌نشینی دولت و استعمار انگلیس گردید، اما به دلیل کم­‌کاری در نگارش تاریخ، روشنفکران شبهات بسیاری را مطرح می­کنند و اتهامات فراوانی را می­زنند و حتی در اصل این­که جریان تنباکو توسط میرزای شیرازی رقم خورده است یا نه شبهه ایجاد می­کنند.
البته باید بگوییم رحمت خدا بر یکی از شاگردان مرحوم میرزای شیرازی که کتاب واقعه رژی را نوشت که مرکز اسناد انقلاب اسلامی هم آن را چاپ کرده اما بسیار کم­‌کاری شده است.
در انقلاب مشروطه شما ملاحظه می‌­کنید با این­که نقش­‌آفرین اولیه آن علمای نجف و علمای محلی بلاد ایران بودند، اما یک کتاب تاریخ مشروطه توسط خودی­‌ها، علما و کسانی که تاریخ و آن واقعه را رهبری کردند و به وجود آوردند نوشته نشده و همه توسط مخالفین این قشر به رشته تحریر درآمده است؛ به همین خاطر بسیاری از شبهات و بی­‌انصافی­‌ها در تاریخ مشروطه نمود پیدا کرده است.
در نهضت ملی شدن صنعت نفت نقش اول را مذهبیون به رهبری آیت­‌الله کاشانی ایفا نمودند و بسیاری از علمای بلاد مثل آیت‌الله خوانساری و آیت‌الله صدر از آن حمایت کردند و مصدق تقریباً آخرین نفری بود که به این نهضت پیوست.
یعنی وی تا آذرماه سال ۱۳۲۹ جزو مخالفین ملی شدن صنعت نفت بود اما وقتی تبدیل به یک خواست عمومی و بسیج ملی شد، او هم خودش را به این موج پیوند داد.
در جریان دفاع از شمال ایران هم که ما با روسیه جنگ داشتیم، علما نقش بسزایی را در دفاع از کشور بروز دادند؛ گرچه حکومت به دلیل بی­‌لیاقتی و بی­‌تجربگی نتوانست از این امکان خوب استفاده کند ولی به هر حال یک حماسه ملی مقابل تجاوزگران و اشغالگران ایجاد شد لکن در حال حاضر این موضوعات به خوبی بیان نشده است.
به همین خاطر من نیز مانند سایر دوستان همیشه این دغدغه را داشته­‌ام که درباره موضوعات تاریخی و احیاناً انحرافاتی که در زمان پیروزی و حاکمیت انقلاب و رهبران آن در حال به وقوع پیوستن است، به فعالیت و تحقیق بپردازم و به همین علت وقتی مقام معظم رهبری از من سؤال کردند: «بعد از دادستانی دادگاه ویژه روحانیت کجا می­خواهی بروی؟» گفتم مرکز اسناد انقلاب اسلامی و در ادامه تصریح کردم قول می­دهم آن­جا را به یک سنگر تبدیل کنم و ایشان هم از من حمایت کردند.
* پیشنهاد از جانب چه کسی بود؟
پیشنهاد از طرف آقای سیدحمید روحانی بود و ایشان یک نامه به مقام معظم رهبری فرستاده بودند و رهبری هم موافقت نمودند و از من هم پرسیدند چرا می­‌خواهی بروی؟ گفتم من یک دغدغه این­‌چنینی دارم و قول می­‌دهم آن­جا را تبدیل به سنگری برای دفاع از انقلاب اسلامی کنم.
مرکز تا زمان ورود جنابعالی خروجی خاصی نداشت و فعالیتش خیلی محدود بود و طبق گفته آقای روحانی هم از سال ۵۹ به بعد صرفاً به جمع­‌آوری اسناد طبقه­‌بندی شده پرداخته شد.
* اما از زمانی که شما آمدید، این نگاه تغییر کرد و شما به شکل جدی به فکر افتادید که این اسناد و آرشیو به تولید برسد. به طوری که از مقطعی آقای روحانی هم (طبق گفته خودشان) با این مشی شما مخالفت می­کند و از مجموعه مرکز اسناد خارج می­شود. چه اتفاقی رخ داد که این انگیزه در شما ایجاد شد که اسناد تاریخی به محصول برسد، تولید شود و در دسترس افکار عمومی و مخاطبین قرار گیرد؟
از زمانی که من آمدم، اولین تشخیصم ضرورت سازماندهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی بود؛ یک سازمان که می­خواهد تاریخ انقلاب اسلامی را با آن ابعادش بنویسد، اول باید تشکیلات داشته باشد و دوم باید برنامه مشخصی برای خود تدوین کند.
ما در اولین اقدام ۱۰ نفر از متخصصین دانشگاه را دعوت کردیم و یک طرح ۱۰ ساله برای انقلاب اسلامی نوشتیم که مجموعه این طرح، ۱۸۸۰ عنوان موضوع تاریخی بود که اگر تاریخ انقلاب اسلامی به عنوان مقدمه و مؤخره و چرایی و چگونگی می­خواهد نوشته شود، باید درباره این ۱۸۸۰ عنوان، پژوهش صورت بگیرد.
در بازنگری­‌هایی که انجام دادیم، این مجموعه را خلاصه کردیم و یکهزار عنوان را از آن استخراج نمودیم، با تجمیع برخی از موضوعات، و تصریح کردیم تاریخ انقلاب اسلامی به نظر ما از سه عنصرِ محرک یا سه عنصرِ به وجود آورنده تشکیل شده است: یکی ایدئولوژی انقلاب اسلامی و اندیشه­‌هایی که پشت آن حادثه قرار داشت، یکی مردم و یکی هم رهبری انقلاب اسلامی.
آن یکهزار عنوان را بنابر این سه محور نوشتیم و در گام اول شخصاً طرح را خدمت مقام معظم رهبری بردم؛ ایشان نیز پس از گذشت چند روز طی دیداری مجدد فرمودند: «بهترین برنامه­‌ای که برای تاریخ انقلاب اسلامی تاکنون دیده­‌ام همین برنامه شما بود.»
دومین دغدغه ما سازماندهی بود که اگر کاری با این وسعت می­‌خواهد انجام شود، اسناد و منابع می­‌خواهد. یادم می­‌آید وقتی اینجا را از آقای روحانی تحویل گرفتم، به همراه ایشان که به اتاق آرشیو رفتیم به من گفتند: «شما بعد از آقای عرفاتی ـ یکی از همکاران ما ـ دومین نفری هستید که به این آرشیو سرکشی کردید؛ یعنی تأکیدشان بر این بود که این­جا باید حفظ شود تا یک وقت دستبردی صورت نگیرد.
ولی واقعیت دیگری هم بود که من به نظرم رسید ما نمی­‌خواهیم انباری از اسناد ذی­­‌قیمت را این­جا ایجاد کنیم و در دسترس هیچ محققی قرار ندهیم؛ به هر حال ما هم رهبری، هم ایدئولوژی و هم مردم ایران و هم رهبران ایرانی را چنان مورد اطمینان می‌دانستیم که هر چند سند در مورد این­ها منتشر می­‌شد، به نفع انقلاب بود و چیزی برای سانسور و در اختیار دیگران نگذاشتن نداشتیم.
ما با سازمان­‌های مختلف نظیر ارتش، نیروی زمینی، نیروی هوایی، نیروی دریایی، حفاظت اطلاعات و رکن دوم سابق ارتش و دادگاه انقلاب اسلامی و بسیاری از جاهایی که دارای پرونده و سند بودند تماس گرفتیم تا به ما کمک کنند و شخصاً نامه­‌هایی را به محضر مقام معظم رهبری فرستادم و گفتم تدوین تاریخ انقلاب اسلامی که خدمت شما ارائه کردیم نیاز به اسناد بیشتری دارد و شما راهنمایی­‌مان کنید.
ایشان نیز طی یک دستور از تمام سازمان­‌های دولتی و وزارت­خانه­‌ها خواستند به مرکز اسناد انقلاب اسلامی کمک کنند. نمی‌خواهم آمار بگویم ولی ما ده­‌ها برابر نسبت به آن ۱۴ سال قبل از حضور بنده سند جمع­‌آوری کردیم؛ هنوز هم روزانه هزاران برگه سند به آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی اضافه م‌ی­شود.
این ماجرای اسناد بی­‌زبان تاریخ انقلاب اسلامی بود ولی ما منبع مهمی همچون خاطرات داشتیم. ما تلاش کردیم افراد و شخصیت­‌های مختلف بیایند و خاطراتشان را بگویند؛ در آن زمان گفتن خاطره در ایران فرهنگ نشده بود و ما به هر کسی مراجعه می­‌کردیم، بهانه می‌‌آورد که گفتن خاطره ضدارزش و جزء ریاکاری است؛ چاره­‌ای نداشتیم جز این­که این تابو را بشکنیم و این با چاپ برخی از خاطرات میسر بود.
بعد از چاپ خاطرات این فضا شکسته شد و بسیاری از کسانی که با گفتن خاطراتشان مخالفت می­کردند، خودشان پیشنهاد دادند خاطراتشان را بگویند و این کار الان جزو فرهنگ شده است و خودشان پیگیری می­کنند که چرا چاپ نمی­‌کنید یا چرا با تأخیر چاپ می­‌کنید.
بالاخره کار آسانی نبود؛ کاری که منابع شفاهی باید آن را می­‌دیدند و نتایجش را لمس می­‌کردند تا بتوانند تصمیم بگیرند و همکاری کنند و باید این را بگویم که در حال حاضر یکی از غنی­‌ترین آرشیوهای تاریخ شفاهی در دنیا هستیم. من حس رقابت با کسی ندارم و تمام سازمان­‌هایی که تاریخ­‌نگاری می­‌کنند را در راستای انقلاب اسلامی می­‌دانم و به همه هم اعلام کرده­‌ام هر کاری از دست من ساخته است، برای کمک به سایر سازمان­‌ها خواهم کرد.
واقعاً احساس می­‌کنم ما گروهی هستیم که هرکدام از یک دیدگاه و منظر تاریخ انقلاب را می­‌نویسیم و مکمل یکدیگر هستیم؛ نه رقیبیم، نه دشمن و نه مخالف یکدیگر و نباید خودمان را خیلی به این بحث­‌های تنش­‌زا درگیر کنیم.
اگر انتقادی باشد، ما استقبال می­‌کنیم و در بعضی مسائل هم به اشکالات خود معترفیم. بالاخره یک تجربه ابتدایی است، ولی در مجموع باید برایند یک سازمان را مورد ارزیابی قرار داد.
بنابراین یکی از کارهای دیگری که سازماندهی کردیم، وارد کردن اسناد داخل مرکز اسناد بود. خوب حالا این همه سند که به درد محقق نمی­خورد و به قول معروف مانند یک سوزن است در انبار کاه؛ لذا این­ها باید سازماندهی می­شد.
برای اولین بار در ایران شروع به سازماندهی و کامپیوتری کردن اسناد کردیم که محقق هر موضوعی را که می­‌خواهد ارائه دهد، سندش را ببیند و اگر قابل استفاده است، استفاده کند و این، به عنوان مهم­ترین کار مرکز اسناد معرفی شد و زمانی هم که از یونسکو برای بازدید آمدند، اعتراف کردند این­جا اولین جایی است که می­‌بینیم اسناد را این­قدر دقیق و خوب سازماندهی کرده­‌اند. 
یکی هم مسئله ارائه بود. بالاخره نمی­‌توانستیم نگهبان این همه اسناد و خاطرات باشیم و باید این­‌ها در اختیار محقققین یا نسل جوان یا خوانندگان قرار می­گرفت.
بسیاری از کتاب­‌های ما سند خام است. در برخی موضوعات حتی قضاوت هم نکردیم. مثلاً دکتر شریعتی شخصیتی در تاریخ انقلاب اسلامی بوده که در دعوت نسل روشنفکر آن زمان به اسلام و جلوگیری از مارکسیست شدن آن­ها نقش مهمی ایفا کرده و قبل و بعد از انقلاب هم در معرض بگومگوهای فراوانی قرار گرفته است.
ما بدون هیچ قضاوتی اسناد مربوط به ایشان را سازمان‌دهی کردیم و به چاپ رساندیم؛ مقدمه­‌اش را هم من نوشتم که ما به دلیل اختلاف­‌نظرهای موجود، در خصوص این اسناد هیچ قضاوتی نمی­‌کنیم و این­‌ها را در اختیار محققین و خوانندگان قرار می­دهیم تا خودشان قضاوت کنند.
انتهای پیام/