از تونل کندوان تا روستای کندوان تبریز

درجادهای منتهی به شهرهای چالوس و نوشهر از تهران که حرکت میکنی به تونلی میرسی که بلکه ممکن است ساعت ها در راه منتظر باشید تا این مسیر پر پیچ و خم را طی کنی اما اینبار به سراغ روستای میرویم بنام کندوان البته نه در تهران بلکه در تبریزبا همراه باشید

روستای کندوان در فاصله ۶۵ کیلومتری شهر تبریز، و ۱۸ کیلومتری از شهرستان اسکو، در میان دره‌ای در کنار رودخانه کندوان واقع شده است. این روستا در دامنه شمالی ارشد داغ و قسمت غربی رشته کوه سهند به‌صورت پلکانی و با شیب تند حدود ۷۰ درجه قرار گرفته است.
مسیر روستای کندوان

برای رسیدن به روستای کندوان باید راهی استان آذربایجان شرقی شوید و مسیر شهر اسکو را در پیش بگیرید. بعد از گذر از اسکو و شهر اسفنجان به یک دوراهی در هفت کیلومتری جاده می‌رسید. راه سمت چپ شما را به روستای کندوان می‌رساند. چنانچه بدون وسیله شخصی راهی این سفر شدید، در شهر اسکو پرس‌وجو کنید و سراغ ماشین‌هایی را بگیرید که به‌سمت روستای کندوان می‌روند.

فاصله روستای کندوان تا تبریز: ۵۵ کیلومتری جنوب غربی تبریز
آدرس روستای کندوان: استان آذربایجان شرقی، شهررستان اسکو، بخش مرکزی، دهستان سهند، ۲۰ کیلومتری جنوب شهر اسکو (مشاهده روی نقشه)

معرفی روستای کندوان تبریز
کندوان یکی از شگفت‌انگیزترین روستاهای صخره‌ای ایران و جهان و از جاهای دیدنی آذربایجان شرقی است که در دل صخره‌های کله قندی جای گرفته است و به روستای کله قندی نیز شناخته می‌شود. این روستای ییلاقی و تاریخی، در پای دامنه‌های کوه آتش‌فشانی سهند و در کنار رودخانه کندوان قرار دارد. کوهستانی بودن منطقه سبب ایجاد جویبارهایی در سطح مناطق شیب‌دار شده است که به‌سمت دره حرکت می‌کنند و سرشاخه‌های اولیه این رودخانه را تشکیل می‌دهند. در اطراف این روستا مراتع سرسبز زیبایی وجود دارد که عشایر زیادی را به آن جا می‌کشاند. سراسر شرق دره را نیز درختان بید کوهستانی، گردو، نارون و بادام تشکیل می‌دهد.
ویژگی شاخص کندوان معماری صخره‌ای و منازل روستایی آن است که از طریق حفر سنگ‌های کله قندی معروف به کران پدید آمده است

ویژگی شاخص کندوان، معماری صخره‌ای و منازل روستایی آن است که از طریق حفر سنگ‌های کله قندی معروف به کران پدید آمده است. این صخره‌های کله قندی در اثر فعل و انفعالات آتش‌فشانی کوه‌های سهند ایجاد شده‌اند. توده‌ها و گدازه‌های مذاب آتشفشانی، به‌وسیله باد، برف و باران در طی هزاران سال متمادی شکل گرفته و به فرم کران درآمده است و چنین منظره اعجا‌ب‌آوری در یکی از خوش آب‌وهواترین نقاط ایران ایجاد شده است.

روستای کندوان در اردیبهشت ۱۳۷۶ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است. از ویژگی‌های دیگر این روستا، که آن را در میان روستاهای معروف صخره‌ای جهان مانند «گورمه» ترکیه و «داکوتای» آمریکا زبانزد کرده، جریان زندگی در آن است. در حالی که این روستاها متروکه و خالی از سکنه هستند؛ مردمان کندوان همچنان به مانند گذشته در داخل خانه‌های سنگی که درون صخره‌ها کنده‌اند، زندگی می‌کنند؛ به همین علت، کندوان یکی از نمونه‌های زنده معماری صخره‌ای و در حال سکونت دنیا محسوب می‌شود.
جاهای دیدنی روستای کندوان
معماری صخره‌ای روستای کندوان مهم‌ترین دلیل جذب گردشگران است. معماری حیرت‌انگیز و اعجاب‌آور که هر بیننده‌ای را برای لحظاتی هم که شده میخ‌کوب می‌کند. غیر از معماری زیبای کندوان، طبیعت سرسبز و تماشایی با مناظر دلکش آن نیز بسیار دیدنی است. آب و هوای مطبوع کوهستانی، وجود رودخانه پرآب، مناطق ییلاقی اطراف روستا و باغات سرسبز منطقه از دیگر جذابیت‌های این روستای ییلاقی است. چشمه آب‌معدنی کندوان خاصیت درمانی دارد و از دیگر بهانه‌های مسافران برای سفر به این روستا محسوب می‌شود. آب این چشمه جزو آب‌های کربنات کلسیم سرد با دمای ۱۰ درجه است و کمترین میزان آهک را دارد و برای بیماران کلیوی بسیار مفید است.
تاریخچه روستای کندوان
شکل‌گیری روستای کندوان و صخره‌های کله قندی آن مرهون موهبت طبیعت و فعالیت آتشفشانی کوه سهند است. ارتفاعات سهند یکی از مهم‌ترین کوه‌های آتشفشانی خاموش ایران است. از دهانه‌های قلل آتش‌فشانی سهند و دیگر کوه‌های آتش‌فشانی، طی هزاران سال، مواد مذاب بیرون جهیده است. این گدازه‌ها در طی قرون متمادی روی هم انباشته شده و به‌تدریج روی آن‌ها پوسته‌ای از سنگ توف (Tuff) در طبقات مختلف ایجاد شده است.
صخرهای کله قندی روستای کندوان حاصل فعالیت‌های آتفشانی سهند است که در طی زمان در اثر عوامل طبیعی به این شکل در آمده‌اند

توف‌ها و گدازه‌های آتش‌فشانی، به‌وسیله باد، باران و برف در طی هزاران سال متمادی تغییر شکل یافته و به فرم کران در آمده است و کم کم قسمت‌های کم مقاومت و کمتر سخت کران، ریخته و بخش‌های سخت‌تر باقی مانده و وضعیت کنونی را ایجاد کرده است که بیشتر به معجزه طبیعت شباهت دارد.

باد و باران مفرط به‌خصوص در کران‌های بخش ورودی روستای کندوان بیشتر موثر بوده و صدمه زیادی به آن‌ها وارد کرده است؛ در صورتی که در شرق و انتهای روستا به خاطر وجود تپه‌های مرتفع، کران‌ها بلندتر و سالم‌تر باقی مانده‌اند.
قدمت روستای کندوان
در مورد ساکنان اولیه روستای کندوان و قدمت آن نظریات متعددی وجود دارد. گفته شده مردمان این روستا عشایری بودند که قبلا از کندوان به‌عنوان ییلاق استفاده می‌کرده‌اند و از خانه‌های حفر شده در داخل کران‌ها، به‌عنوان منزل موقتی بهره می‌برده‌اند که بعدها زحمت کوچ را کم کردند و در آن جا ساکن شدند.

برخی دیگر معتقدند که در گذشته عده‌ای از جنگجویانی که از این محل می‌گذشتند، به‌علت موقعیت مناسب محل از نظر نظامی، به‌خصوص موقعیت توپوگرافی آن که نفوذ از بالای دامنه را غیرممکن می‌سازد، آن را به‌عنوان پناهگاه خود برگزیدند و شروع به حفر خانه‌ها در داخل کران‌ها کردند.

عده‌ای نیز این روستا را مربوط به دوره‌های پیش از اسلام می‌دانند؛ اما روایتی که از بقیه قوی تر است قدمت روستای کندوان را به زمان حمله مغولان به ایران نسبت می‌دهد. گفته می‌شود هنگامی که مغولان به این منطقه حمله کردند، مردمان روستای زیرزمینی حیله‌ور که در نزدیکی کندوان و دو کیلومتری غرب آن زندگی می‌کرده‌اند به صخره‌های کندوان پناه آوردند و با کندن داخل این صخره‌ها خانه‌های خود را برپا کردند. البته عوامل دیگر مانند بلایای طبیعی و سیل نیز در جابه‌جای اهالی حیله ور به کندوان موثر بوده است.
وجه تسمیه کندوان
کندوان از دو کلمه «کند» و «وان» تشکیل شده است که کند در زبان ترکی به‌معنای روستا است؛ وان نیز پسوند اسم مکان است.

برخی می‌گویند که کندوان از کلمه کندن و کنده گان یا کندوی عسل مشتق شده است که به خاطر خوش آب‌وهوایی منطقه، پرورش زنبور عسل از دیر باز در این روستا رایج بوده است؛ یا اینکه کنده‌‌های تو خالی به کندوهای (کندی‌ها) غلات شباهت دارند و احتمالا از این کلمه اقتباس شده است.

بر اساس نظر دیگری، کندوان همان «کندیوان» یا «کندئوان» یک کلمه مرکب از سه جزء «کندی»، «ائو»، «ان» است که کندی به‌معنای خود و ائو به‌معنای خانه و ان پسوند مکان است. پس کندوان معنی «خانه‌ای از خود» را می‌دهد.
معماری روستای کندوان
مردم کندوان در فضاها و خانه‌هایی زندگی می‌کنند که در اصطلاح محلی به آن‌ها قیه (صخره) یا کران گفته می‌شود. اصطلاح کران از کلمه کراندن به معنی زخم زدن و بیرون ریختن و کندن هر شیء آمده است البته شاید به معنی بی‌کران هم باشد. آن‌ها بر اساس نیاز و تا آن جا که نوع سنگ‌ها امکان کندن را می‌داده است، درون صخره‌های مخروطی شکل را می‌کندند و به‌صورت فضاهای زندگی در می‌آوردند. کران‌ها به‌صورت چندتایی، جفتی، تکی، مخروطی شکل و دوک مانند و از جنس لاهار و ایگنمبریت هستند، بلندی این کران‌ها به بیش از ۶۰ متر نیز می‌رسد.
مردمان کندوان در فضاها و خانه‌هایی زندگی می‌کنند که به آن کران می‌گویند و به‌معنای بیرون ریختن و کندن است

اولین کران‌های حفر شده که در آن‌ها سکونت یافته‌اند، در قسمت مرکزی روستا و در اطراف مسجد جامع قدیمی واقع شده و با افزایش جمعیت و نیاز به فضاهای سکونت بعدی، ابتدا صخره‌های غربی و در ادامه صخره‌های شرقی حفر شده‌اند. در ضمن اولین شرط ازدواج برای جوانان، داشتن خانه‌ای حفر شده بوده است که هنگام ازدواج توسط فامیل‌های پسر کنده می‌شد.

شکل‌گیری افقی خانه‌ها به‌دلیل نبود صخره‌های طبیعی است. از سوی دیگر برای جلوگیری از شکستن صخره‌ها، ضخامت دیوارها باید زیاد باشد که این موضوع مانع گسترش بیش از اندازه خانه‌ها می‌شود؛ طوری که اگر تعداد طبقات زیاد باشند، از مقاومت بنای صخره‌ای کاسته می‌شود. به این ترتیب، شکل‌گیری بناها به‌طور کامل تحت‌تاثیر عوامل جغرافیایی است.
کران بیشتر دو طبقه هستند ولی کران‌ها سه و چهار طبقه نیز وجود دارد که طبقه همکف طویله، طبقه اول مسکونی، طبقه دوم اتاق مهمان، طبقه سه در صورت وجود انبار است

فضاهای داخلی کران‌ها و تعداد طبقات و فرم آن‌ها بستگی به حجم و شکل آن‌ها دارد و عموما دو طبقه است، ولی کران‌های سه و چهار طبقه نیز وجود دارد که طبقه همکف طویله، طبقه اول مسکونی، طبقه دوم اتاق مهمان و طبقه سه انبار است. ارتباط کران‌های طبقات بالایی از طریق پله‌های زیبایی از بدنه خود کران امکان‌پذیر است و از داخل هیچ نوع ارتباطی وجود ندارد. تنها ارتباط داخلی در یکی از کران‌ها مشاهده می‌شود که پلکان داخلی، آستانه طبقه همکف را به زیرزمین (انبار) متصل می‌کند. ابعاد کران‌ها نیز به‌علت رعایت مسئله ایمنی و ایستایی آن‌ها نسبتا کوچک است و در مواردی که نیاز به فضاهای بزرگ‌تری همانند مسجد و آغل بوده، در وسط کران‌ها، ستون‌های قطوری از خود سنگ تراشیده‌اند تا موجب ایستایی سقف‌ها شود.

به‌طور کلی کران‌ها شامل فضای اصلی، یوک یری (جای رختخواب)، مطبخ، گزنه (صندوق خانه)، آستانا (ورودی)، آستانه، پنجره و آبریزگاه است.
فضای اصلی (داخل خانه های روستای کندوان)
داخل خانه‌های روستای کندوان به‌عنوان نشیمن، اتاق پذیرایی و خواب مورد استفاده قرار می‌گیرد. در برخی از کران‌ها محل خواب به‌صورت سکویی سنگی و با ارتفاع نسبتا کم و مفروش به گلیم و جاجیم در قسمتی از اطاق اصلی تعبیه شده و افراد خانواده روی آن می‌خوابند. هنگام ورود به اکثر اتاق‌های اصلی در قسمت راست آن‌ها محلی مخصوص قرارگیری ظروف آب، شیر و لبنیات وجود دارد که جهت هدایت آب‌های زاید آن سوراخی به بیرون از کران کنده شده است. در دیوارهای جانبی طاقچه‌ها و رف‌هایی کنده شده که وسایلی نظیر چراغ و کتاب و آینه در آن‌ها گذاشته می‌شود جهت نصب چراغ در برخی از کران‌ها گیره‌هایی از وسط سقف تعبیه شده است.

کف اطاق‌های اصلی توسط پالاس و گلیم و فرش‌های دست‌باف محلی مفروش شده است در اکثر اتاق‌های اصلی، تنور نان پزی وجود دارد که پیش از این علاوه بر طبخ، در زمستان‌ها نیز خاصیت گرمادهی داشته است؛ ولی اکنون به‌علت استفاده ساکنان از نفت در گرمایش اتاق‌های اصلی، تنورهای درونی از کار افتاده و جهت طبخ از تنورهای داخل مطبخ یا از تنورهای خارج از کران‌ها استفاده می‌شود و در نتیجه عدم ایجاد دود ناشی از تنور در داخل دیواره کران‌ها را سفیدکاری کرده‌اند. پیش از این، سفید کاری با خاک سفیدی که در محل موجود بوده، انجام می‌گرفته است؛ ولی در حال حاضر با گچی که از اسکو آورده می‌شود، انجام می‌گیرد.

تنورها به‌صورت حفره‌هایی گرد هستند که در کف سنگی کران‌ها حفر شده و اکثرا جهت تهویه دود ناشی از طبخ به حفره‌های قیفی شکل طبیعی منتهی می‌شوند. تقریبا همه خانه‌ها را با تیشه دستی کنده‌اند؛ ولی چنان ظرافت و دقتی در ساختن دیوارها، طاقچه‌ها، جای درها و پنجره‌ها به کار برده‌اند که تصور اینکه روزی همه این فضاها پر بوده و آن‌ها را با تکه تکه کندن سنگ به وجود آورده‌اند، کمی دشوار است.
یوک یری
محل نسبتا بزرگ و مسطحی در دیواره اطاق اصلی است که جهت گذاشتن لحاف، تشک، جاجیم و لباس مورد استفاده قرار می‌گیرد و به‌وسیله پرده از فضای اصلی جدا می‌شود.
آستانا
قسمت ورودی هر کران در اصطلاح محلی آستانا نامیده می‌شود و دو نوع است. در برخی کران‌های بزرگ که محدودیت فضایی وجود ندارد، ورودی جداگانه وجود دارد و شست‌وشوی ظروف و لباس و حتی خود اهالی خانه نیز در این قسمت انجام می‌گیرد؛ ولی در کران‌های کوچک‌تر جهت جلوگیری از ورود آب به محل نشیمن محل آستانا توسط دیواره کوتاه سنگی از بخش اصلی نشیمن جدا شده و کار شست‌وشو در قسمتی از خود محل نشیمن انجام می‌گیرد. محل شست‌وشو به‌صورت حوضچه سیمانی است که به آب لوله‌کشی روستا متصل است و سوراخی به بیرون جهت دفع آب‌های زائد دارد.
مطبخ
آشپزخانه معمولا خارج از اتاق اصلی و در مجاورت آن قرار دارد. گاهی نیز در داخل کران اصلی، با استفاده از تنور آشپزی انجام می‌گیرد.
صندوق خانه (گزنه)
گزنه به انبارهای کوچک درون کران گفته می‌شود که مایحتاج هفتگی خانوار از قبیل حبوبات گندم، جو و آرد در آن‌ها نگهداری می‌شود.
درب‌های ورودی
ساکنان روستای کندوان در خانه‌ها را به‌دلیل حفظ امنیت گونه‌ای قرار داده‌اند که امکان ورود حیوانات وحشی و نیز دشمنان احتمالی به داخل خانه‌ها وجود ندارد و درب‌ها و پنجره‌ها را کمی داخلی‌تر نصب می‌کنند. با توجه به‌سختی و محدودیت حفر آن‌ها را به ارتفاع ۱٫۶ تا ۱٫۵ متر و عرض۱٫۳ تا ۱ متر حفر کردند و اکثرا از نوع چوب هستند که در سال‌های اخیر تعداد بسیار کمی از آن‌ها تبدیل به درهای آهنی شده‌اند.
پنجره‌ها
با توجه به افزایش قطر و ضخامت قسمت‌های پایین کران‌ها، نورگیرها در طبقات بالای کران‌ها قرار گرفته‌اند و هر فضایی دارای حداقل سطح نورگیری است. جنس پنجره‌ها اکثرا چوبی وبه شکل چهارخانه با قطعات کوچک است. جهت جلوگیری از ورود برف و باران به درون فضاها، پنجره‌ها در داخل فضای دیوارها تعبیه شده‌اند.
آبریزگاه‌ها
در کندوان به‌علت آهکی بودن نوع خاک و مشکلات دفع فاضلاب و همچنین به‌علت نیاز و مصرف فضولات انسانی، کندن چاه فاضلاب مرسوم نیست؛ از این‌رو، آبریزگاه‌ها اکثرا در کنار معابر و در خارج از کران‌های مسکونی قرار گرفته و به‌صورت اطاقکی دست‌ساز و دو طبقه است که طبقه پایین به‌صورت انبار فضولات است و با توجه به شیب زمین چند محل نشیمن و انباره داشتند. برخی آبریزگاه‌ها دارای دو چاه است که در صورت پر شدن یکی، تا خشک شدن و استفاده از فضولات آن، از چاه دیگری استفاده می‌کنند.

این فضولات را با خاکستری که از تنورها به دست می‌آید، مخلوط و خشک کرده و جهت تقویت خاک مزارع و باغات و رشد محصولات، به‌صورت کود استفاده می‌کنند. پیش از این، هر چند خانوار از یک آبریزگاه مشترک استفاده می‌کرد؛ ولی در حال حاضر به‌دلیل مسائل بهداشتی هرکس مجبور به تعبیه آبریزگاه خصوصی در حریم کران خود شده است؛ ولی به‌ندرت در محل‌هایی که محدودیت فضایی وجود دارد، آبریزگاهی مورد استفاده مشترک دو خانوار قرار می‌گیرد.