تجلی قرآن در خطبه امامت امام رضا (ع)

به گزارش خبرگزاری تسنیم، حسین افسردیر: بهره‎گیری و تأثیرپذیری معصومان (ع) از قرآن با انگیزه‎هایی چون تبرک و تمین، تحمید، تهلیل و تسبیح خداوند، تبیین، تفسیر و توضیح آیات قرآن، تعلیل و توجیه سخن خود؛ تحریض و تحذیر مخاطب؛ جری و تطبیق؛ تزیین و تجمیل؛ استدلال و احتجاج و … صورت می‎گیرد. (اقتباس گونه‎ای از تجلی آیات قرآن در نیایش معصومان، ص۹). امام رضا(ع) در خطبه امامت در موارد فراوانی ـ به طور صریح و غیر صریح ـ به آیات زیادی از قرآن استشهاد و استناد کرده‎اند که در ادامه به ذکر برخی از آنها پرداخته می‎شود.

جایگاه امامت
در فراز ابتدایی این خطبه حضرت درباره جایگاه و ارزش امامت می‎فرماید: «…إِنَّ الْإِمَامَهَ أَجَلُّ قَدْراً وَ أَعْظَمُ شَأْنا…»؛ یعنی مقولۀ امامت‎دارای ارزشی بلند و شأنی رفیع است. حضرت در این فقره به داستان حضرت ابراهیم اشاره کرده و با اشاره به آیۀ ﴿ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ﴾، بیان می‎‎‎دارند که امامت به ظالمان نمی‎رسد و با اشاره به آیۀ ﴿ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَهً وَ کُلاًّ جَعَلْنا صالِحینَ﴾ (الانبیاء/ ۷۲)، از لزوم صالح بودن امام خبر می‎دهند.

نصب الهی امام
امام رضا (ع) در فرازی از خطبه می‎‎فرماید : «رَغِبُوا عَنِ اخْتِیَارِ اللَّهِ وَ اخْتِیَارِ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ أَهْلِ بَیْتِهِ إِلَى اخْتِیَارِهِمْ وَ الْقُرْآنُ یُنَادِیهِمْ»، مردم از انتخاب خدا، رسول(ص) و اهل‎بیت پیامبر(ص) رویگردان شده و به انتخاب خودشان تمایل پیدا کردند، در حالیکه قرآن آنان را فرا می‎‎خواند.(عیون أخبارالرضا‏، ج‏۱، ص۲۱۶). امام (ع) در اینجا به آیات متعددی از قرآن اشاره می‎کنند که در آن بر عمل به دستور خدا و پیامبر(ص) تأکید شده است که از جملۀ آن آیات در ذیل آمده است:
الف: ﴿ وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَهُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالى‏ عَمَّا یُشْرِکُونَ﴾، و پروردگارت آنچه را بخواهد می‎آفریند و [آنچه را بخواهد] بر مى‏‎گزیند، براى آنان [در برابر اراده او در قلمرو تکوین و تشریع‏] اختیارى نیست منزّه است خدا و برتر است از آنچه براى او شریک مى‏‎گیرند. (قصص/۶۸)

ب: ﴿ وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَهٍ إِذا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَهُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبیناً﴾، و هیچ مرد و زن مؤمنى را نرسد هنگامى که خدا و پیامبرش کارى را حکم کنند براى آنان در کار خودشان اختیار باشد و هرکس خدا و پیامبرش را نافرمانى کند یقیناً به صورتى آشکار گمراه شده است. (الاحزاب/۳۶)

نکوهش غاصبان خلافت
در فراز پایانی این خطبه حضرت به نکوهش خداوند دربارۀ غاصبان خلافت و تجاوز از حق و کنار گذاشتن انتخاب الهی توسط ایشان را یادآور می‎‎شود و می‎‎فرماید: «…فَذَمَّهُمُ اللَّهُ وَ مَقَّتَهُمْ وَ أَتْعَسَهُم‏…»، «… خداوند آنها را نکوهش کرد، دشمن داشت و تباهى داد…». حضرت در اینجا و در اهمیت این امر به چند آیه قرآن از جمله آیات۵۰ سورۀ مبارکۀ قصص،  آیۀ۸ سورۀ محمد(ص) و آیۀ۳۵ سورۀ غافر، که این رفتار قرآنی امام رضا (ع) در هر مسئله‎ای درسی عظیم برای پیروان آن حضرت است تا ما نیز با الگوبرداری از سیرۀ عملی و رفتاری آنان، قرآنی رفتار کنیم که این به رضای خود نیز بسیار نزدیک است.

اوصاف امام
امام رضا (ع) در فرازی دیگر از این خطبه می‎فرمایند: «فَهُوَ مَعْصُومٌ مُؤَیَّدٌ مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَدْ أَمِنَ مِنَ الْخَطَایَا وَ الزَّلَلِ وَ الْعِثَارِ …»، ایشان این چنین صفات و امتیازات خاص امام را یاد آور می‎شوند و پس از آن در مقام تعلیل، آیۀ۴ سوره جمعه را اقتباس می‎کنند تا مبرهن سازند که علت این امتیازات، «بخشش و کرم الهی» است، ﴿ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ﴾، پس او (امام) معصوم، تایید شده با توفیق الهی و عاری از هرگونه ‎عیب و نقصی هستند، «و این فضل خداست که به هر کس بخواهد مى‎‏دهد و خداوند داراى فضلى بزرگ است.

سرانجام منحرفان از امامت
حضرت در فرازی از این خطبه به ترسیم سرانجام کسانی که برای خود پیشوایی غیر معصوم و غیر الهی برگزیدند و نیز به نفرین آنان که با انحراف در مسیر امامت، معضل زشت و ناپسندی را در جامعه ایجاد کردند، می‎پردازد و این چنین می‎فرماید: «…مَنَّتْهُمُ الْأَبَاطِیلَ‏ فَارْتَقَوْا مُرْتَقًى صَعْباً دَحْضاً تَزِلُّ عَنْهُ إِلَى الْحَضِیضِ أَقْدَامُهُمْ رَامُوا إِقَامَهَ الْإِمَامِ بِعُقُولٍ حَائِرَهٍ بَائِرَهٍ نَاقِصَهٍ وَ آرَاءٍ مُضِلَّهٍ فَلَمْ یَزْدَادُوا مِنْهُ إِلَّا بُعْداً»؛ «آرزوی بیهوده می‎برند و به گردنه بلند و لغزاننده‎‏اى گام نهاده‎اند که آنها را به زیر پرتاب می‎کند، می‎خواهند با عقل نارساى خود و به رأى گمراه‏کنندۀ خود امامى برگزینند، بنابراین جز دورى از راه حق چیزی نصیبشان نمی‎شود…».

در این فراز با اقتباس از آیات قرآن که مبتنی بر سیاق نفرین و نکوهش است، نوعی تطبیق میان منحرفان در مسیر ولایت و امامت با منصرفان و چشم پوشان از حقیقت در کلام خداوند که به نوعی دارای ویژگی مشترک‎اند، انجام شده است که از جمله آیات آن در ذیل آمده است:
الف) ﴿ … قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یُؤْفَکُونَ﴾ (التوبه/۳۰)، خدا آنان را بکشد؛ چگونه [از حق‏] بازگردانده می‎‏شوند؟
ب) ﴿ … قَدْ ضَلُّوا ضَلالاً بَعیداً﴾ (النساء/ ۱۶۷)؛ بی‎تردید به گمراهى دور و درازى دچار شده‎‏اند.

ایشان در جایی دیگر تشبیهی از ماجرای سقفه ارائه می‌‎‎کنند و می‎فرمایند: «تَعَدَّوْا وَ بَیْتِ اللَّهِ الْحَقَّ وَ نَبَذُوا»، قسم به خانه خدا که از حقّ تجاوز کرده‏اند. امام رضا (ع) در قالب نکوهش و سرزنش با اقتباس از سه آیۀ قرآن، گروهی که ماجرای سقیفه و فاجعه غصب خلافت را به وجود آوردند را به یهودیانی که همواره به تکذیب پیامبر می‎پرداختند، تشبیه کرده‎اند و به آیات ﴿ کِتابَ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ﴾، (البقره/ ۱۰۱)، ﴿ هُدىً وَ شِفاءٌ بَعیدٍ﴾، (فصلت/۴۴) ﴿ وَ کَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ﴾ (القمر/۳) نیز اشاره داشتند. قسم به خانۀ خدا که از حقّ تجاوز کرده‎‏اند، و کتاب خدا را به پشت سر انداخته‎‏اند و گویا هیچ نمى‏‏دانند!» در کتاب خدا، «شفا و هدایت» است، این در حالی است که آنان آن را کنار گذارده و از هواى نفس خود پیروى کرده‎‏اند، لذا خداوند آنان را نکوهش کرده و مورد نفرت و غضب قرار داده و سپس هلاک کرده است.

همسویی امامت با نبوت
امام رضا (ع) در فرازی از این خطبه می‎فرمایند :«وَ یَدْعُو إِلَى سَبِیلِ رَبِّهِ‏ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ»، و با حکمت، پند نیکو و برهان رسا مردمان را به راه پروردگار مى‎‏خواند، این فراز، اقتباسی از آیۀ ﴿ ادْعُ إِلى‏ سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ﴾ (النحل/۱۲۵) است که ناظر به چگونگی انجام مأموریت پیامبر (ص) است. امام رضا (ع) در اینجا با تغییرات ساختاری (تبدیل فعل امر به غایب) با انگیزۀ جرح و تطبیق، این نکته را بیان می‎دارند که ائمه معصومین (ع) مانند رسول خدا با گفتار حکیمانه و مواعظ و نصایح متقن و روشن، خلق خدا را به سوی حق رهنمون می‎سازند.

امام رضا (ع) در فراز دیگری، امام را به چراغی فروزان و ستاره‎ای راهنما تشبیه می‎کنند و می‎فرمایند «الْإِمَامُ … وَ السِّرَاجُ الزَّاهِرُ … وَ النَّجْمُ الْهَادِی فِی غَیَاهِبِ الدُّجَى»، «امام، چراغ درخشان و ستارۀ راهنما در دل تاریکیها است. قرآن کریم نیز از پیامبر اکرم (ص) به عنوان «سراج منیر» تعبیر می‎کند: ﴿ وَ داعِیاً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنیراً﴾، (الاحزاب/ ۴۶)؛ «و تو را دعوت کننده به سوى خدا به فرمان او و چراغى فروزان [براى هدایت جهانیان‏] قرار دادیم.

با نگاهی به خطبه معروف امام رضا (ع) دربارۀ امامت، در می‎یابیم این خطبه با تعابیر و مفاهیم والای قرآن، پیوندی عمیق دارد و امام (ع) برای بیان ابعاد و زوایای گوناگون امامت، از واژگان، تعابیر و مفاهیم قرآنی به صورت گسترده استفاده یا به عبارتی، اقتباس کردند و این مسئله باعث عمق معانی و تأثیرگذاری مضاعف کلام ایشان شده است.

مهمترین و شاید بیشترین کاربرد این وام‎گیریها در کلام امام رضا (ع)، تطبیق عبارت قرآنی بر مصادیقی جدید و غیر از مصادیق به کار رفته در آیات است، امام (ع) در این اقتباسها بیشتر به آیاتی که به پیامبر اکرم (ص) مربوط می‏‎شود، بهره جسته‎اند. چقد رفتار امام رضا (ع) در قرآن محور بودن و قرآنی رفتار کردن زیباست و چقدر زیباتر است وقتی ما به عنوان محبان و شیعیان آنان در مسیر بهره‌‎مندی از الگویی الهی، رفتاری قرآنی در قبال موضوعات و مسائل مختلف نشان دهیم که نتایج شگرفی را به دنبال خواهد داشت.

ـ این مطالب تلخیصی از مقالۀ «اقتباسها و استنادهای قرآنی امام رضا (ع) در حدیث امامت» نوشتۀ دکتر فتحیه فتاحی‎زاده؛ حسین افسردیر؛ عصمت رحیمی، چاپ شده در مجله پژوهش‎نامه معارف قرآنی، ‌سال۶، شماره۲۱،‌ تابستان ۱۳۹۴ است.

انتهای پیام/